Ενα σουλτανικό φιρμάνι του 1852 ρυθμίζει τα της συμβίωσης των τριών χριστιανικών κοινοτήτων στην πόλη όπου γεννήθηκε ο Χριστός
Σε ποιον ανήκει η Βηθλεέμ;
Παραμονές Χριστουγέννων και το ερώτημα καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρο, καθώς μία ακόμη χρονιά βρίσκει τους Αγιους Τόπους όμηρους της διαμάχης Ισραηλινών και Παλαιστινίων.
Μπορεί πολλοί Ισραηλινοί να μάχονται για την ειρήνη και τη συνεννόηση με τους Παλαιστινίους, αλλά την εξουσία διαχειρίζεται σήμερα η πλευρά εκείνη που δεν θέλει τις συμφωνίες μαζί τους διότι επιβουλεύεται ακόμη περισσότερη παλαιστινιακή γη και όσο το δυνατό λιγότερους Παλαιστινίους σε έναν τόπο που τον θεωρεί δικό της. Εκφραστής της ωμής αυτής πολιτικής ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Βενιαμίν Νετανιάχου, προϊόν του πιο ακραίου ισραηλινού φανατισμού.
Σήμερα τα κλειδιά της μικρής πόλης της χριστιανικής παράδοσης τα κρατούν οι ελληνορθόδοξοι, οι καθολικοί και οι Αρμένιοι, ενώ η Βηθλεέμ ανήκει στην επικράτεια της αυτόνομης διοίκησης των Παλαιστινίων.
Οσο όμως και αν φαντάζει αναχρονιστικό το νομικό καθεστώς των Αγίων Τόπων, διέπεται ακόμη σήμερα από ένα σουλτανικό φιρμάνι του περασμένου αιώνα. Πρόκειται για ένα αραχνιασμένο κείμενο 15 σελίδων, το οποίο καθορίζει λεπτομερώς τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα κάθε χριστιανικής εκκλησίας που είναι εγκατεστημένη στην περιοχή. Η Βηθλεέμ είναι έτσι η μόνη περιοχή όπου επιβιώνει η Pax Ottomana. Καμία κοινότητα εδώ και ενάμιση αιώνα δεν τόλμησε να θίξει το σουλτανικό φιρμάνι.
Δεν είναι το άστρο αλλά το φάντασμα της Υψηλής Πύλης που πλανάται πάνω από τη μικρή εμβληματική πόλη της χριστιανικής μυθολογίας. Ενα σουλτανικό φιρμάνι του 1852 ρυθμίζει τα συμβιωτικά προβλήματα των τριών χριστιανικών κοινοτήτων ελληνορθόδοξοι, φραγκισκανοί, Αρμένιοι και καθορίζει τα διαχειριστικά θέματα της περιοχής του ιερού σπηλαίου. Ενα ιστορικό και νομικό παράδοξο.
Σε ποιον ανήκει η Βηθλεέμ; Το ερώτημα δεν είναι ρητορικό ούτε αναφέρεται στις σχέσεις Παλαιστινίων και Ισραηλινών. Αφορά σ' ένα πρόβλημα του οποίου οι ρίζες απλώνονται βαθιά στη διαχρονία· τότε όπου η Ελένη, η ευσεβής μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ανακάλυψε μια σπηλιά, μήκους 12 μέτρων και πλάτους 3,5, και την καθιέρωσε ως σπήλαιο της Γεννήσεως· τότε όπου ο Κωνσταντίνος έθεσε πάνω από το σπήλαιο τον θεμέλιο λίθο της Βασιλικής της Γεννήσεως· τότε όπου έγινε το σχίσμα μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινουπόλεως· τότε όπου οι σταυροφόροι της πρώτης σταυροφορίας τοποθέτησαν τα λάβαρά τους πάνω στην εκκλησία - οχυρό της Βηθλεέμ και εισήγαγαν τον καθολικό τύπο στη λειτουργία.
Το αρχικό ερώτημα δεν αφορά λοιπόν στους προαιώνιους εχθρούς αλλά στους εχθρούς - αδελφούς, δηλαδή στους ελληνορθόδοξους, στους καθολικούς και στους Αρμένιους που κρατούν τα κλειδιά της μικρής πόλης της χριστιανικής μυθολογίας μας.
Οσοι έχουν καλή μνήμη ασφαλώς θα θυμούνται τις συμπλοκές μεταξύ αδελφών την 31η Δεκεμβρίου 1984, όταν κάποιος ιερωμένος, του οποίου η Ιστορία δεν συγκράτησε ούτε το όνομα ούτε το δόγμα, προφανώς για λόγους εσωτερικής εκκλησιαστικής ειρήνης, καταχράστηκε το δικαίωμα του σαρώθρου και εισχώρησε σε περιοχή που ανήκε σε άλλο δόγμα. Την ημέρα αυτή φραγκισκανοί, ελληνορθόδοξοι και Αρμένιοι προβαίνουν στην οικουμενική καθαριότητα της Φάτνης και των χώρων της, σεβόμενοι όμως απολύτως τους όρους του σουλτανικού φιρμανίου του 1852. Πρόκειται για ένα σταχωμένο κείμενο 15 σελίδων, το οποίο καθορίζει λεπτομερώς τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα κάθε χριστιανικής εκκλησίας που εκ παραδόσεως είναι εγκατεστημένη στην περιοχή.
* Το δικαίωμα του σαρώθρου
Καθώς η Παλαιστίνη ανήκε τότε στη δικαιοδοσία της Υψηλής Πύλης, ο σουλτάνος, δρώντας ως ετερόδοξος διαιτητής, εξέδωσε το φιρμάνι αυτό (τον Φεβρουάριο του 1852) για να θέσει ένα τέλος στις πολύχρονες ενδοχριστιανικές συγκρούσεις, που δεν ήταν μόνο θρησκευτικές, αλλά και πολιτισμικές, γλωσσολογικές, εθνικές, ακόμη και φυλετικές. Το δικαίωμα του σαρώθρου, δηλαδή σε ποιους χώρους έχουν δικαιοδοσία καθαριότητας οι εκκλησίες, είναι ένας από τους όρους του φιρμανίου.
Ασφαλώς η Βηθλεέμ είναι η μόνη περιοχή όπου επιβιώνει, κατά τρόπο αποτελεσματικό, όπως φαίνεται, η pax ottomana, αφού καμία κοινότητα στη διάρκεια ενάμιση αιώνα δεν τόλμησε να θίξει το σουλτανικό φιρμάνι. Δύο χρόνια πριν από τον πόλεμο της Κριμαίας, το άγιο σπήλαιο αποκτούσε ένα ιδιότυπο status quo που ρύθμιζε και τις παραμικρότερες λεπτομέρειες της λειτουργίας του. Το κλειδί της θύρας εισόδου κρατείται από τους ορθοδόξους. Οι πενήντα τέσσερις φανοί και ο πολυέλαιος της Βασιλικής καθώς και όλες οι εικόνες που είναι αναρτημένες σ' αυτήν ανήκουν στους ορθοδόξους.
Οι ταπισερί με τις οποίες είναι σκεπασμένα τα τοιχώματα του σπηλαίου ανήκουν στους Λατίνους. Τα τρία καντηλέρια που υπάρχουν στη συμβολή των δύο κλιμάκων που οδηγούν στη Φάτνη είναι μοιρασμένα στις τρεις κοινότητες: το κεντρικό ανήκει στους ορθοδόξους, το αριστερό στους Λατίνους και το δεξιό στους Αρμενίους.
Το φιρμάνι καθορίζει ακόμη τις ώρες των Θείων Λειτουργιών, τους χώρους δικαιοδοσίας κάθε κοινότητας για τις λιτανείες και τα προσκυνήματά της, ακόμη και την ποσότητα του θυμιάματος που θα καεί σε κάθε παρεκκλήσιο. Δικαίωμα τελέσεως της Θείας Λειτουργίας στη Βασιλική της Γεννήσεως έχουν οι ορθόδοξοι. Οι καθολικοί τελούν τις λειτουργίες τους, ακόμη κι αυτή της νύχτας των Χριστουγέννων, στη φραγκισκανική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης.
Είναι φανερό ότι ο άπιστος Τούρκος όχι μόνο χαρτογράφησε, μέτρησε, κωδικοποίησε τα δώδεκα χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα του αγίου τόπου της Βηθλεέμ, αλλά ευνόησε κάποιες κοινότητες. Ποιος να 'ταν άραγε ο νομοθέτης του σουλτάνου; Μήπως κάποιος φαναριώτης νομομαθής της Υψηλής Πύλης;
* Ο πόλεμος του άστρου
Από το 1347 Λατίνοι και φραγκισκανοί έχουν την αποκλειστική δικαιοδοσία της Βηθλεέμ. Εναν αιώνα μετά, η δικαιοδοσία περνάει αποκλειστικά στους ελληνορθοδόξους. Το 1690 πάλι οι Λατίνοι γίνονται κύριοι του ιερού σπηλαίου. Το 1757 είναι η σειρά των ελληνορθοδόξων.
Το 1810 εμφανίστηκαν και Αρμένιοι που διεκδίκησαν με τη σειρά τους και το πέτυχαν ένα μερίδιο πνευματικότητας στη Βηθλεέμ.
Αυτή την ατέλειωτη διαδοχή κυριότητας έρχεται να ταράξει ο περίφημος πόλεμος του άστρου, που εκρήγνυται σχεδόν δύο αιώνες πριν από τον γνωστό μας πόλεμο των άστρων στις σπηλιές (διάβαζε στούντιο) του αμερικανικού Χόλιγουντ, με ευθύνη του Τζορτζ Λούκας. Αφορμή του πολέμου ήταν η αφαίρεση από τους Λατίνους, το 1717, ενός ασημένιου αστεριού που είχαν τοποθετήσει οι ορθόδοξοι στη σπηλιά, στο σημείο όπου κατά την παράδοση είχε γεννηθεί ο Ναζωραίος. Οι Λατίνοι στη θέση του ορθόδοξου αστεριού τοποθέτησαν το δικό τους. Εκατόν τριάντα χρόνια αργότερα, το αστέρι περιέρχεται πάλι στους ορθοδόξους. Μετά από μια σύντομη λατινική περίοδο, που οφείλεται στην παρέμβαση, το 1853, της γαλλικής κυβέρνησης, προστάτιδας των Αγίων Τόπων, προς την Υψηλή Πύλη, το αστέρι πέρασε πάλι στην κυριότητα των ορθοδόξων, στους οποίους ανήκει ως σήμερα.
* Οι ακίνητες νοοτροπίες
Το φιρμάνι του σουλτάνου επικυρώθηκε από τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1878, από τους Βρετανούς, μισόν αιώνα αργότερα, από την Ιορδανία, το 1947, και από το Ισραήλ, το 1967, όταν κατέλαβε αυτό το κομμάτι της Παλαιστίνης. Το τι θα κάνουν σήμερα οι Παλαιστίνιοι είναι ερώτημα που θέτουν όλες οι χριστιανικές κοινότητες στον εαυτό τους και σε αλλήλους.
Βέβαια αν εξαιρέσουμε την κορυφή της ελληνορθόδοξης κοινότητας, που είναι Ελληνες, το ποίμνιο των ορθοδόξων της Βηθλεέμ είναι Αραβες Παλαιστίνιοι. Ο περίβολος της Βασιλικής της Γεννήσεως μοιάζει με σουκ, δηλαδή με αραβική λαϊκή αγορά.
Οι παλαιστίνιοι ορθόδοξοι φαίνεται ότι προτιμούν το σουκ από το Katholikos Park των φραγκισκανών, με τους εξωραϊσμένους κατάξανθους Χριστούς και τις λαμπερές, ακτινοβόλες μαντόνες, ή τα προβηγκιανά σαντόν (μικρά αγαλματίδια) που παριστάνουν όλους τους ήρωες της Γέννησης, ακόμη και τα ζώα.
«Ο χριστιανισμός γεννήθηκε εδώ. Είναι το μόνο τοπικό προϊόν που εμείς οι Παλαιστίνιοι εξήγαμε με επιτυχία. Με το να βλέπουμε τώρα αυτούς τους κατάξανθους, ωραίους Χριστούς με τα καταγάλανα μάτια, έχουμε την εντύπωση ότι όλα συνέβησαν αντίθετα, ότι όλα ακολούθησαν μια αντίστροφη πορεία, ότι το άστρο της Βηθλεέμ ήρθε από τη Δύση, φέρνοντάς μας ακόμη και τον τρόπο της προσευχής», γράφει με αρκετή ειρωνεία ο αιδεσιμώτατος λουθηρανός της Βηθλεέμ Μίτρι Ραχίμπ, που ως Παλαιστίνιος και προτεστάντης κρίνει σήμερα το νέο σχίσμα, όχι βέβαια από τη θέση του απίστου αλλά ούτε καν από τη θέση του πιστού διαιτητή.
Τα πρόβλεψε όμως όλα το σουλτανικό φιρμάνι; Οχι, γιατί, όπως όλες οι συνθήκες, έτσι κι αυτή έχει τα σκοτεινά σημεία της. Ενα απ' αυτά αφορά στη δικαιοδοσία της στέγης της Βασιλικής της Γεννήσεως, που είχε να συντηρηθεί από το 1840. Καθώς το διάταγμα του σουλτάνου δεν προέβλεπε κύριο κι επομένως υπόχρεο να αναλάβει τις δαπάνες συντήρησης, η στέγη κινδύνευε να καταρρεύσει, όταν το 1991 οι αρχές του Ισραήλ επενέβησαν στην pax ottomana για να λύσουν το πρόβλημα της επισκευής.
Σήμερα, κι ενώ οι Αγιοι Τόποι της Βηθλεέμ ανήκουν σε μια νέα ιδιόμορφη κρατική οντότητα, στην επικράτεια της αυτόνομης διοίκησης της Παλαιστίνης, μπορεί η pax ottomana να εξακολουθήσει να ισχύει;
Και, το κυριότερο, μπορεί ένα φιρμάνι του 19ου αιώνα να ρυθμίζει συμπεριφορές, νοοτροπίες, λατρευτικές συνήθειες και εκκλησιαστικά τυπικά; Να παγώνει το θυμίαμα των χριστιανών της μικρής μας εμβληματικής πόλης;
