Το «παιδομάζωμα» στον Εμφύλιο

Στις 7 Μαρτίου 1948 η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή της για την αποστολή παιδιών στις ανατολικές χώρες.

Του Νικου Μαραντζίδη*

Η οργάνωση των αποστολών είχε ξεκινήσει αρκετές εβδομάδες νωρίτερα μετά από απόφαση του ΚΚΕ. Σύμφωνα με την κομματική εφημερίδα «Εξόρμηση», «από τα μέσα Φλεβάρη ώς στις 5 του Μάρτη από 59 χωριά οι γονείς έδωσαν 4.784 παιδιά». Συνολικά αρκετές χιλιάδες παιδιά ηλικίας 5 - 13 ετών (20 - 25.000, ανάλογα με τις πηγές) μετακινήθηκαν το 1948 - 1949 από τον Δημοκρατικό Στρατό στις Λαϊκές Δημοκρατίες.

Η μετακίνηση εκτός Ελλάδας χιλιάδων παιδιών ενείχε έναν ισχυρό συμβολισμό, προβλέψιμα αξιοποιήσιμο από την ελληνική κυβέρνηση που προσέφυγε σε διεθνείς οργανισμούς καταγγέλλοντας το ΚΚΕ για την επιλογή του αυτή. Αναμφισβήτητα, στον πόλεμο της προπαγάνδας τα παιδιά αποτέλεσαν ιδιαιτέρως χρήσιμα εργαλεία.

Απέναντι στην εμφανώς πολεμική προπαγάνδα των αντιπάλων του πως επρόκειτο για πράξη γενοκτονίας και γενιτσαρισμού, το ΚΚΕ αντέτεινε πως στόχος της επιχείρησης υπήρξε η σωτηρία των παιδιών από τα δεινά του πολέμου και πως οι γονείς έδωσαν τα παιδιά τους εθελοντικά.

Την άποψη αυτή έχουν αναπαραγάγει αργότερα αρκετά στελέχη του ΔΣΕ που έγραψαν μαρτυρίες και απομνημονεύματα. Επρόκειτο για αμυντική στάση έναντι των καταγγελιών της κυβέρνησης της Αθήνας που υποστήριζε αντίθετα πως τα παιδιά «απήχθησαν βιαίως» με σκοπό τον αφελληνισμό τους.

Στην πραγματικότητα, πάντως, το ΚΚΕ αποφάσισε να μετακινήσει τα παιδιά εξαιτίας της δυσμενούς γι' αυτό εξέλιξης της εμφύλιας σύρραξης και του προβλήματος των εφεδρειών που αντιμετώπιζε, παρά για ανθρωπιστικούς λόγους. Η απόφαση της μετακίνησης των παιδιών στηρίχθηκε, λοιπόν, πάνω σε στρατιωτική λογική και όχι σε ανθρωπιστική ανάγκη.

Υποχρεωτική στρατολογία γυναικών και εφήβων

Ο ΔΣΕ αντιμετώπιζε σοβαρότατο πρόβλημα προσέλευσης μαχητών. Οπως έγραφε ο ίδιος ο Μάρκος Βαφειάδης, η εθελοντική κατάταξη στον ΔΣΕ δεν αποτελούσε ούτε το 10% των νεοεισερχομένων στο αντάρτικο το 1947. Από ένα σημείο και μετά, όμως, οι αντάρτες δεν έβρισκαν άνδρες και εφήβους στα χωριά να στρατολογήσουν και έπαιρναν με το ζόρι ακόμη και γυναίκες και έφηβες. Με την πάροδο του χρόνου ο αριθμός των γυναικών ανταρτισσών αυξήθηκε δραματικά. Την άνοιξη του 1949 οι γυναίκες αποτελούσαν το 30% των μάχιμων και το 70% των βοηθητικών στις μονάδες του ΔΣΕ. Ομως, η υποχρεωτική στρατολογία δεν μπορούσε να έχει την κανονικότητα του επίσημου κράτους. Μια τέτοια κανονικότητα θα σήμαινε στράτευση με βάση ηλικιακές σειρές, φροντίδα για κάποιες ειδικές κατηγορίες του πληθυσμού κ.ά. Αντίθετα, η στρατολογία στον ΔΣΕ ήταν άτακτη χρονικά και γεωγραφικά και βασιζόταν κυρίως στις ξαφνικές βραδινές εισβολές των ανταρτών σε χωριά και κωμοπόλεις ή στις ενέδρες που έστηναν σε τόπους παζαριών των χωρικών. Μπαίνοντας σε κατοικημένες περιοχές οι στρατολόγοι του ΔΣΕ εισέβαλλαν στα σπίτια των κατοίκων αναζητώντας ό,τι υπήρχε διαθέσιμο. Ο παρακάτω κατάλογος οδηγιών προς στρατολογητές είναι χαρακτηριστικός:

«1. Να ψάχνουμε καλά μία μία γωνιές, κάμαρες, αποθήκες, αποχωρητήρια, κρυψώνες, καταφύγια. 2. Να μην ξεγελιώμαστε από κεράσματα και ξεχνάμε το καθήκον της στρατολογίας δίνοντας καιρό να κρύψουν τα παιδιά τους. 3. Να χρησιμοποιούμε πονηρίες π.χ. θα γκρεμίσουμε το σπίτι γιατί είναι ανάγκη για τη μάχη. 4. Η στρατολογία θα γίνεται θαρρετά κατά τη διάρκεια της μάχης. 5. Να προετοιμασθούμε ποιες μαχήτριες θα δώσουμε για συνεργεία στρατολογίας. 6. Να τους προετοιμάσουμε τι να πουν στις μάνες όταν κλαίνε για να τους δώσουν τα κορίτσια τους μ' εμπιστοσύνη. 7. Να μην κάνουμε πλιάτσικο. 8. Να είμαστε χτενισμένες, πλυμένες, περιποιημένες όταν πάμε για στρατολογία».

Η απόφαση του «παιδομαζώματος», λοιπόν, ελήφθη, προκειμένου οι γονείς των παιδιών και ιδιαίτερα οι μάνες να μπορούν να πολεμήσουν απρόσκοπτα και με μειωμένο τον κίνδυνο λιποταξίας. Ηταν ένα είδος ομηρίας, η πιο σίγουρη λύση ώστε ο ΔΣΕ να διασφαλίσει την αφοσίωση των ανταρτών του. Σε αυτό συνηγορούν και τα στοιχεία που δείχνουν πως πολλά από τα παιδιά είχαν γονείς ή αδέλφια στο αντάρτικο. Ετσι, με τα παιδιά «μέσα» οι γονείς δεν μπορούσαν να λιποτακτήσουν και να φύγουν εκτός περιοχών που ήλεγχε το αντάρτικο.

Επιπλέον, ο εθελοντικός χαρακτήρας αυτής της μετακίνησης υπήρξε περιορισμένος χρονικά. Ο ΔΣΕ επέτρεψε την εθελοντική μετακίνηση των παιδιών μόνο σε πρώτη φάση. Στη συνέχεια, από τα μέσα του 1948, πιθανότατα επειδή δεν υπήρξε η απαραίτητη ανταπόκριση, οι γονείς υποχρεώθηκαν να παραδώσουν τα παιδιά τους. Η διάσημη προσωπική ιστορία της Ελένης Γκατζογιάννη στον Λια δεν είναι παρά μία από τις πολλές τραγωδίες του «παιδομαζώματος».

Πολλά παιδιά χάθηκαν κατά τη μεταφορά

Η μετακίνηση των παιδιών προς τις Λαϊκές Δημοκρατίες δεν υπήρξε χωρίς προβλήματα. Η μεταφορά τους, μέσα από τους ορεινούς όγκους της Βόρειας Ελλάδας, ενείχε μεγάλους κινδύνους για τη σωματική ακεραιότητα των παιδιών. Παρά τις εκκλήσεις της ηγεσίας του ΚΚΕ προς τις σοσιαλιστικές χώρες για άμεση βοήθεια και την ανταπόκριση αυτών, χιλιάδες παιδιά υπέφεραν από την πείνα, το κρύο και τις ατελείωτες πορείες. Μαρτυρίες αναφέρουν πως σημαντικός αριθμός παιδιών πέθανε ή χάθηκε στον δρόμο.

Το θέμα του «παιδομαζώματος» συνδέεται άμεσα με το ζήτημα των ανήλικων μαχητών του ΔΣΕ. Ο κόσμος των ανήλικων ανταρτών παραμένει σχεδόν ανεξερεύνητος. Για τη στρατολόγηση και την πολεμική δράση τους βρίσκει κανείς σκόρπιες πληροφορίες. Από τα στοιχεία, πάντως, που διαθέτουμε υπολογίζουμε πως το 1949 ένας στους πέντε μαχητές του ΔΣΕ ήταν σίγουρα 18 ετών και κάτω.

Στον κομματικό Τύπο το θέμα παρουσιαζόταν ωραιοποιημένα. Αρθρα όπως αυτό για την 15χρονη Αλίκη που υπηρετούσε στην Πολιτοφυλακή «και η επιμονή της για τη δουλειά έχει κάνει σ' όλους εντύπωση» φρόντιζαν να εξιδανικεύουν την κατάσταση. Αναφορές στελεχών μιλούσαν για 15χρονα «παιδιά του Κόμματος» που είχαν μπει στον αγώνα και είχαν καιρό να δουν την οικογένειά τους. Ομως περισσότερο από ρομαντισμό η κατάσταση αποκάλυπτε μια ωμή στρατιωτική επιλογή.

Κάτω των 14 ετών

Σε στρατόπεδα της Ανατολικής Ευρώπης συγκεντρώθηκαν παιδιά και έφηβοι προκειμένου να εκπαιδευτούν και να αποσταλούν στα μέτωπα του Γράμμου και του Βίτσι. Η απόφαση αυτή, που αναμφίβολα ήταν από τις πλέον σκληρές του πολέμου, πάρθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ σε πλήρη γνώση των Λαϊκών Δημοκρατιών που οργάνωσαν τα στρατόπεδα αυτά. Από τα αρχεία του ΚΚΕ μαθαίνουμε πως στη Βουλγαρία, στις αρχές του 1949, ο κομματικός υπεύθυνος διάλεξε 88 από τα 400 αγόρια του στρατοπέδου προκειμένου να τα στείλει στο βουνό να πολεμήσουν. Τα περισσότερα από τα παιδιά που εστάλησαν ήταν κάτω των 14 ετών. Ηταν τόσο καχεκτικά ώστε προκλήθηκε η αντίδραση ακόμη και της κομματικής ηγεσίας, η οποία εκτός του ότι έκρινε τα παιδιά ακατάλληλα να πολεμήσουν θεώρησε πως «ο ερχομός τους μας δημιουργεί μεγάλα ζητήματα». Στην Τσεχοσλοβακία εκατοντάδες Ελληνες έφηβοι ηλικίας 16 έως 18 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδο της Μπρατισλάβα την άνοιξη του 1949 προκειμένου να σταλούν στην Ελλάδα. Το σχέδιο τελικά δεν υλοποιήθηκε «λόγω των εξελίξεων στη Γιουγκοσλαβία». Εντέλει, από γιουγκοσλαβικές και πολωνικές πηγές υπολογίζεται πως περίπου 2.000 παιδιά στάλθηκαν στα μέτωπα του εμφυλίου εκπαιδευμένα σε αυτά τα στρατόπεδα.

Αγνωστος ο συνολικός αριθμός των θυμάτων

Πόσα από τα παιδιά αυτά σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν με το όπλο στο χέρι και στάλθηκαν φυλακή ή εξορία δεν γνωρίζουμε. Επίσης δεν γνωρίζουμε πόσα από τα μεταφερόμενα στις ανατολικές χώρες παιδιά χάθηκαν στον δρόμο, πεθαίνοντας από τις κακουχίες, το κρύο ή τους βομβαρδισμούς. Από γραπτές μαρτυρίες γνωρίζουμε πως πολέμησαν και σκοτώθηκαν μικρά παιδιά στο βουνό, ενώ άλλα τα έπιασε ο στρατός με το όπλο στο χέρι.

Στα αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού έχει εντοπιστεί πως υπήρχε ένας αξιομνημόνευτος αριθμός κρατουμένων ανηλίκων σε στρατόπεδα και φυλακές. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ένας αριθμός από αυτούς τους ανήλικους κρατουμένους είχαν συλληφθεί ως αντάρτες.

Στις Λαϊκές Δημοκρατίες πολλά από τα παιδιά του «παιδομαζώματος» αντιμετωπίστηκαν με στοργή και αξιοπρέπεια. Μορφώθηκαν και ενσωματώθηκαν στις κοινωνίες υποδοχής χωρίς να χάσουν την ελληνική τους ταυτότητα. Αρκετά επούλωσαν τα τραύματά τους και θυμούνται τις παιδικές τους στιγμές στους παιδικούς σταθμούς με νοσταλγία. Ομως αυτό είναι πραγματικά μια άλλη ιστορία.

* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου (Πράγα) και στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας.

http://www.kathimerini.gr/465451/article/epikairothta/ellada/to-paidomazwma-ston-emfylio

«Εμφύλια Πάθη: 23 Ερωτήσεις και απαντήσεις για τον εμφύλιο». Παιδομάζωμα ή παιδοφύλαγμα; Οι κατηγορίες ότι σχεδιάστηκε για να γίνουν τα παιδιά μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού

Στις 3 Μαρτίου 1948, ο ραδιοφωνικός σταθμός των ανταρτών μετέδωσε ότι οι χώρες της Κομινφόρμ είχαν δεχτεί να προσφέρουν φιλοξενία στα θύματα των Αμερικανών, ώστε παιδιά 3 έως 14 ετών να συνεχίσουν τις σπουδές τους.
Λίγες μέρες αργότερα, στις 7 Μαρτίου 1948, η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή της για την αποστολή παιδιών στις ανατολικές χώρες.
Η οργάνωση των αποστολών είχε ξεκινήσει, βέβαια, αρκετές εβδομάδες νωρίτερα, ήδη από τον Ιανουάριο, αλλά κρατούνταν μυστικές μέχρι οι καταγγελίες της ελληνικής κυβέρνησης να αναγκάσουν την ηγεσία του ΚΚΕ να τοποθετηθεί δημόσια.
Σύμφωνα με την κομματική εφημερίδα «Εξόρμηση», «από τα μέσα Φλεβάρη έως τις 5 του Μάρτη από 59 χωριά, οι γονείς έδωσαν 4.784 παιδιά».
Μέχρι τον Ιανουάριο του 1950, σύμφωνα με την έκθεση της Ειδικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια, μετακινήθηκαν από τον Δημοκρατικό Στρατό στις λαϊκές δημοκρατίες συνολικά 28.296 παιδιά.
Από αυτά, περίπου 11.000 έως 12.000 κατευθύνθηκαν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ τα υπόλοιπα κατανεμήθηκαν στις άλλες χώρες του ανατολικού συνασπισμού.

Η βασική επιχειρηματολογία του ΚΚΕ, ότι η μετακίνηση αποφασίστηκε για ανθρωπιστικούς λόγους, μόνο εν μέρει είναι αληθινή.
Στην πραγματικότητα, το ΚΚΕ κατέληξε σε αυτή την απόφαση περισσότερο λόγω της δυσμενούς εξέλιξης της εμφύλιας σύρραξης και της έλλειψης εφεδρειών που αντιμετώπιζε παρά για ανθρωπιστικούς λόγους.
Ιδιαίτερα από τη στιγμή που η κυβέρνηση έθεσε σε εφαρμογή την πολιτική της μαζικής απομάκρυνσης αγροτικών πληθυσμών από τις περιοχές που βρίσκονταν κοντά σε ισχυρές δυνάμεις των ανταρτών, η κατάσταση για το ΚΚΕ επιδεινώθηκε.
Ο ΔΣΕ απομονώθηκε από τους τοπικούς πληθυσμούς και άρα από πηγές ανεφοδιασμού και εφεδρείες.

«Οι αντάρτες που χορεύουν, Γράμμος Μάρτιος 1947» από το βιβλίο «Εικόνες της Ελλάδος» 1944-1958 Συλλογή Ν.Ε.Τόλη Β’ έκδοση , Εξάντας 1998

Είναι γεγονός ότι ο ΔΣΕ αντιμετώπιζε σοβαρότατο πρόβλημα μαχητών.
Ο Μάρκος Βαφειάδης υποστήριξε πως η εθελοντική κατάταξη στο αντάρτικο δεν έφτανε ούτε το 10% το 1947.
Από ένα σημείο και μετά όμως, οι αντάρτες δεν έβρισκαν άνδρες και έφηβους στα χωριά για να στρατολογήσουν και έπαιρναν με το ζόρι ακόμη και γυναίκες και έφηβες, η παρουσία των οποίων αυξήθηκε δραστικά όσο περνούσε ο χρόνος.
Συνεπώς, η απόφαση του «παιδομαζώματος» ελήφθη προκειμένου οι γονείς των παιδιών, και ιδιαίτερα οι μάνες, να μπορούν να πολεμούν απρόσκοπτα και με μειωμένο τον κίνδυνο της λιποταξίας.
Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για κάτι μεταξύ ομηρίας και ιδιότυπης «κοινωνικής πολιτικής» σε συνθήκες πολέμου.
Με τα παιδιά «μέσα» αφενός διασφαλιζόταν η αφοσίωση των γυναικών, στις οποίες εκ των πραγμάτων έπεφτε το βάρος της μέριμνας των παιδιών.
Σε αυτό συνηγορούν και τα στοιχεία που δείχνουν ότι πολλά από τα παιδιά του «παιδομαζώματος» είχαν γονείς ή αδέλφια στο αντάρτικο.
Αφετέρου ο ΔΣΕ απαλλασσόταν από την ευθύνη και τη μέριμνα για την ασφάλεια και τη διατροφή των παιδιών και των οικογενειών τους.
Η μέριμνα αυτή περνούσε τώρα στις ανατολικές χώρες, που δήλωναν έτσι την υποστήριξή τους προς τους συντρόφους του ΚΚΕ.

Διαβάστε ακόμα: Τα παιδιά του Εμφυλίου. Τι απαντάει το Κομμουνιστικό Κόμμα μέσα από τις σελίδες του Ριζοσπάστη στις κατηγορίες ότι έκανε «παιδομάζωμα»;

Οι ανήλικοι μαχητές και τα κέντρα στρατιωτικής εκπαίδευσης

Το «παιδομάζωμα» συνδέεται άμεσα με το ζήτημα των ανήλικων μαχητών του ΔΣΕ.
Ο κόσμος των ανήλικων ανταρτών παραμένει σχεδόν ανεξερεύνητος, καθώς για τη στρατολόγηση και την πολεμική τους δράση μόνο σκόρπιες πληροφορίες βρίσκει κανείς.
Από τα στοιχεία πάντως που διαθέτουμε, υπολογίζεται πως το 1949 ένας στους πέντες μαχητές του ΔΣΕ ήταν σίγουρα κάτω των 18 ετών;
Στον κομματικό τύπο του ΚΚΕ το θέμα παρουσιαζόταν ωραιοποιημένο.
Άρθρα όπως αυτό για την 15χρονη Αλίκη που υπηρετούσε στην Πολιτοφυλακή «και η επιμονή της για τη δουλειά έχει κάνει σ’ όλους εντύπωση», φρόντιζαν να εξιδανικεύουν την κατάσταση.
Αναφορές στελεχών μιλούσαν για 15χρονα «Παιδιά του Κόμματος» που είχαν μπει στον αγώνα και είχαν καιρό να δουν την οικογένειά τους.
Ωστόσο, περισσότερο από ρομαντισμό, η κατάσταση αποκάλυπτε μια ωμή στρατιωτική επιλογή.
Ο ΔΣΕ είχε επιτακτική ανάγκη από εφεδρείες και βοηθητικό προσωπικό κι οι έφηβοι ήταν μια πηγή στρατολόγησης.

«Αφιξη ανταρτόπληκτων Θράκης 2-4-1948» από το βιβλίο «Τα Παιδιά 1946-1961», Συλλογή Ν.Ε.Τόλη , εκδόσεις Ποταμός 2001

Ένας σημαντικός αριθμός παιδιών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα της Ανατολικής Ευρώπης για να εκπαιδευτούν και να σταλούν στη συνέχεια πίσω στα μέτωπα του Γράμμου και του Βίτσι.
Η απόφαση αυτή, που αναμφίβολα ήταν από τις πιο σκληρές του πολέμου, λήφθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ σε πλήρη γνώση και συντονισμό με τις λαϊκές δημοκρατίες στο έδαφος των οποίων οργανώθηκαν τα στρατόπεδα.
Χαρακτηριστικά, στη Βουλγαρία στις αρχές του 1949, ο κομματικός υπεύθυνος διάλεξε 88 από τα 400 αγόρια του στρατοπέδου για να τα στείλει στο βουνό να πολεμήσουν.
Τα περισσότερα ήταν κάτω των 14 ετών και τόσο καχεκτικά που αντέδρασε ακόμη και η κομματική ηγεσία, η οποία, εκτός του ότι έκρινε τα παιδιά ακατάλληλα να πολεμήσουν, θεώρησε πως «ο ερχομός τους μας δημιουργεί μεγάλα ζητήματα».
Στην Τσεχοσλοβακία, εκατοντάδες έλληνες έφηβοι ηλικίας 16 έως 18 ετών συγκεντρώθηκαν την άνοιξη του 1949 σε στρατόπεδο της Μπρατισλάβα για να σταλούν στην Ελλάδα.

Το σχέδιο τελικά δεν υλοποιήθηκε, καθώς στο μεταξύ έκλεισαν τα σύνορα από τη Γιουγκοσλαβία προς τους αντάρτες.
Ποιος είναι ο αριθμός των παιδιών που βρέθηκαν με το όπλο στο χέρι στα ελληνικά βουνά;
Σύμφωνα με γιουγκοσλαβικές και πολωνικές πηγές, υπολογίζεται πως περίπου 2.000 παιδιά στάλθηκαν στα μέτωπα του Εμφυλίου, εκπαιδευμένα σε αυτά τα στρατόπεδα.
Ακόμη κι αν ο αριθμός αυτός είναι μεγαλύτερος από τον πραγματικό, είναι απολύτως βέβαια ότι πολλά ήταν παιδιά που χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορες θέσεις στο αντάρτικο.
Πόσα πάλι απ’ αυτά σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν με το όπλο στο χέρι και στάλθηκαν φυλακή ή εξορία δεν γνωρίζουμε.
Στα αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού έχουν εντοπιστεί αναφορές για μερικές εκατοντάδες ανήλικων κρατούμενων σε στρατόπεδα και φυλακές.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετοί από αυτούς τους ανήλικους κρατούμενους είχαν συλληφθεί ως αντάρτες.

http://www.mixanitouxronou.gr/emfilia-pathi-23-erotisis-ke-apantisis-gia-ton-emfilio-pedomazoma-i-pedofilagma-i-katigories-oti-schediastike-gia-na-ginoun-ta-pedia-machites-tou-dimokratikou-stratou/