- μια από τις πιο γνωστές εικόνες της Ρωσίας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο δημιουργός της ιεράς εικόνας είναι ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς. Τι αποκαλύπτουν τα ευρήματα των ερευνητών και πώς ήταν οι πρώτες εικόνες;
Υπάρχουν ποικίλες απόψεις για το πόσες εικόνες δημιούργησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Έχουν εκφραστεί επίσης και αμφιβολίες σχετικά με την ιδιότητά του ως αγιογράφο. Διαφορετικές απόψεις κάνουν λόγο για την ύπαρξη ενός Λουκά ζωγράφου, ο οποίος, λόγω συνωνυμίας, ταυτίστηκε με τον Ευαγγελιστή Λουκά. Όμως, παρά τις αμφισβητήσεις, η παράδοση θέλει τον Λουκά ως τον πρώτο αγιογράφο της χριστιανοσύνης, με τους πιστούς να θεωρούν ότι καθοδηγούνταν από την ίδια την Παναγιά.
Η ενασχόληση του Λουκά με την αγιογραφία πρέπει να συνέβη όταν βρέθηκε ανάμεσα στους 70 μαθητές που επέλεξε ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός για να αναλάβουν έργο και να μεταδώσουν τον Λόγο του Θεού στους ανθρώπους. Τριάντα χρόνια αργότερα, πιστός οπαδός του Χριστιανισμού, έγινε ο πιο στενός ακόλουθος του Αποστόλου Παύλου κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στη Ρώμη.
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς
Οι μαρτυρίες Ρωμαίων χριστιανών που χρονολογούνται περίπου το 170 μ.Χ. δίνουν πληροφορίες για τον Λουκά. Ήταν γιατρός, γνώριζε πολύ καλά τον νόμο και ήταν γνωστός για την καλλιτεχνική του φύση. Το ευρύ φάσμα ταλέντων δεν προκαλεί έκπληξη: η αρχαία εκπαίδευση ήταν, αν και αρκετά ακριβή, πολυχρηστική. Ο μελλοντικός Ευαγγελιστής πιθανότατα καταγόταν από την Αντιόχεια της Συρίας και, όπως φαίνεται, ήταν ελληνικής καταγωγής. Σπούδασε στην Αντιόχεια, το μεγαλύτερο επιστημονικό και πολιτιστικό κέντρο των πρώτων αιώνων της εποχής κατά τα ελληνικά πρότυπα. Αγαπούσε πολύ τα γράμματα και είχε μεγάλο ταλέντο στη ζωγραφική.
Πιστεύεται ότι έγραψε όχι μόνο ένα από τα τέσσερα Ευαγγέλια και το πιο σημαντικό βιβλίο της Καινής Διαθήκης «Οι Πράξεις των Αποστόλων», αλλά έγινε και ο πρώτος αγιογράφος.
Η Παναγία του Βλαντίμιρ από το πινέλο του Λουκά
Το ημερολόγιο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφέρει περίπου 260 τιμητικές και θαυματουργές εικόνες της Θεοτόκου. Η εικόνα της Παναγίας του Βλαντίμιρ είναι η πιο διάσημη από τα έργα που αποδίδονται στο πινέλο του Λουκά.
«Είναι όντως δύο χιλιάδων ετών;» αναρωτήθηκαν οι επιστήμονες. Υπήρχαν αρκετές διαφωνίες. Η βασική ήταν το γεγονός ότι οι περισσότερες εικόνες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Ωστόσο, εντοπίζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Έτσι υπάρχουν συγκεκριμένοι εικονογραφικοί τύποι απεικόνισης της Θεοτόκου.
«Οι εικόνες τις οποίες η παράδοση αποδίδει στον Λουκά αποτελούν αντίγραφα των εικόνων που δημιούργησε ο Ευαγγελιστής. Εδώ υπάρχει ζήτημα ορολογίας: οι αποστολικοί κανόνες -ή η λειτουργία- ονομάζονται έτσι όχι επειδή τους έγραψαν οι Απόστολοι. Έχουν απλώς τον αποστολικό χαρακτήρα. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με τις εικόνες της Θεοτόκου που δημιουργήθηκαν από τον Λουκά» έγραψε στα μέσα του 20ού αιώνα ο διάσημος ερευνητής της αγιογραφίας, Λεονίντ Ουσπένσκι.
Με την πάροδο του χρόνου, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι οι περισσότερες από τις εικόνες που αποδίδονται στον Λουκά χρονολογούνται τον 11ο-12ο αιώνα, και μεταξύ τους βρίσκεται και η εικόνα της Παναγίας του Βλαντίμιρ.
Η ιστορία της ιεράς εικόνας
Σύμφωνα με την επιμελήτρια του τμήματος εμπειρογνωμοσύνης Μουσείου του Αντρέι Ρουμπλιόφ, Ζάνα Μπέλικ, η εικόνα χρονολογείται γύρω στον 12ο αιώνα και είχε ζωγραφιστεί όχι στη Ρωσία, αλλά στην Κωνσταντινούπολη. Η εικόνα της Παναγίας του Βλαντίμιρ είναι ένα αντίγραφο μιας πιο πρώιμης εικόνας.
Ωστόσο, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του Βλαντίμιρ είναι μία από τις πιο αγαπημένες εικόνες της Ρωσίας η οποία συνδέεται με τον ρωσικό λαό και η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Είναι ένα αριστούργημα της βυζαντινής αγιογραφίας τύπου Ελεούσας. Απεικονίζει την Παναγία να κρατά στη μητρική αγκάλη τον μικρό Χριστό (Βρεφοκρατούσα). Το 1131 η εικόνα μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στο Κίεβο. Το 1155 τοποθετήθηκε στον μεγαλόπρεπο ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, όπου είχε χτιστεί ειδικά για την πολύτιμη αυτή εικόνα, στο Βλαντίμιρ και η οποία έμεινε εκεί για τρεις αιώνες. Το Βλαντίμιρ είναι μία από τις μεσαιωνικές πρωτεύουσες της Ρωσίας, χτισμένο στον ποταμό Κλιάζμα, 176 χιλιόμετρα ανατολικά της Μόσχας. Το 1480 η εικόνα μεταφέρθηκε οριστικά στη Μόσχα. Τοποθετήθηκε στο Κρεμλίνο και μπροστά της ανακηρύσσονταν οι πατριάρχες και στέφονταν οι Τσάροι. Το 1918 μεταφέρθηκε στο Μουσείο Ιστορίας της Μόσχας. Σήμερα, η Παναγία του Βλαντίμιρ (γνωστή και ως Θεοτόκος του Βλαδιμήρου) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εκθέματα της Πινακοθήκης Τρετιακόφ της Μόσχας.
Σύμφωνα με τους πιστούς, συνέβαιναν θαύματα ύστερα από προσευχές μπροστά στην εικόνα. Ένα από αυτά ήταν η απελευθέρωση της Μόσχας από την εισβολή των στρατευμάτων του Χαν Ακμάτ το 1480, την οποία γιορτάζουν στις 6 Ιουλίου.
Οι πρώτες εικόνες της Θεοτόκου
Λέγεται ότι ήταν αχειροποίητες, δηλαδή δεν τις ζωγράφισε ανθρώπινο χέρι. Η παράδοση λέει όμως ότι όταν ζούσε η Παναγία, ο Απόστολος Λουκάς, υπό την καθοδήγηση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, έφτιαξε τρεις εικόνες της Θεοτόκου. Τις τρεις αυτές εικόνες τις ευλόγησε η Παναγία και είπε:
«Η χάρις του εξ εμού γεννηθέντος Κύριού μου και Θεού μου, να είναι μετ’ αυτών».
Οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει ποιες από τις εικόνες που αποδίδονται στον Λουκά είναι οι παλαιότερες. Τρεις είναι οι εικονογραφικοί τύποι που θεωρείται ότι προέρχονται από τον Λουκά και αυτοί είναι η Παναγία Οδηγήτρια, η Κυκκώτισσα και η Παναγία Αγιοσορίτισσα.
Υπάρχουν διάφορες απόψεις για το ποιες από τις εικόνες που σώζονται μέχρι σήμερα είναι του Λουκά. Ωστόσο, όλες τους, σύμφωνα με τους επιστήμονες, δημιουργήθηκαν όχι νωρίτερα από τον 8ο αιώνα με την τεχνική της τέμπερας - δηλαδή, ο καλλιτέχνης ανέμειξε χρωστικά φυσικής προέλευσης με κρόκο αυγού. Οι δημιουργοί των παλαιοχριστιανικών εικόνων ανακάτευαν τα χρώματα με ζεστό κερί.
«Η παλαιότερη εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα η οποία βρίσκεται στη Μονή του Σινά και χρονολογείται περίπου τον 6ο αιώνα είναι φτιαγμένη με αυτή την τεχνική» αναφέρει η Ζάνα Μπέλικ. Και στη σύνθεση μοιάζει περισσότερο όχι με τις εικόνες που γνωρίζουμε, αλλά με αρχαία αιγυπτιακά νεκρικά πορτρέτα.
Το 1887, σε μια από τις σπηλιές της όασης Φαγιούμ στην Αίγυπτο, Βρετανοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μούμιες οι οποίες είχαν ενσωματωμένα στο ύψος του προσώπου νεκρικά πορτρέτα σε ξύλο ή επάνω σε λινό σάβανο. Η ζωγραφική ήταν πολύ ρεαλιστική και δεν είχε καμία σχέση με την ως τότε γνωστή αιγυπτιακή παράδοση. Ορισμένα από αυτά τα πορτρέτα ήταν ζωγραφισμένα με τέμπερα και άλλα με τη μέθοδο της εγκαυστικής. Αυτά είναι τα περίφημα πορτρέτα του Φαγιούμ.
Τα πορτρέτα χρονολογούνται στους πρώτους τρεις αιώνες της Ρωμαιοκρατίας στην Αίγυπτο. Συνολικά, βρέθηκαν περίπου 90. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από την περιοχή του Φαγιούμ, έναν νομό της αρχαίας Αιγύπτου που κάλυπτε μια μεγάλη και εύφορη κοιλάδα κάπου 60 χιλιόμετρα νότια του Καΐρου, στη δυτική όχθη του Νείλου.
«Ο Απόστολος Λουκάς έζησε ακριβώς εκείνη την εποχή. Δεν υπήρχαν εικόνες τότε. Ζωγράφισε πορτρέτα παρόμοια με αυτά του Φαγιούμ» εξηγεί ο πρωθιερέας, ηγούμενος του Ναού του Αγίου Νικολάου στο Τολμάτσι στην Πινακοθήκη του Τρετιακόφ, Νικολάι Σοκολόφ.
Σύμφωνα με τον ίδιο, ίσως μία από τις εικόνες που αποδίδονται στον Λουκά διατηρεί «τουλάχιστον ένα κομμάτι» του αρχικού πορτρέτου της Παναγίας.
