Ελληνικοί Πολεμικοί Χοροί

Ίσως να μην υπάρχει άλλος λαός στην ιστορία της ανθρωπότητας που να τίμησε και να έδωσε τόση αξία στο χορό, όπως οι αρχαίοι Έλληνες.

Η επιρροή δε του ενόπλιου χορού στην αρχαία Ελλάδα ήταν εξόχως σημαντική, τόσο για την αποφασιστική μετάβαση από την παιδική ηλικία στον ανδρισμό, μέσω της πολεμικής εκπαίδευσης που απαιτούσε απόλυτο συγχρονισμό και αυστηρή σωματική πειθαρχία, όσο και για την φυσική και ψυχολογική πολεμική προετοιμασία των ενηλίκων πολεμιστών η οποία επιτυγχάνονταν μέσα από τις κλαγγές των όπλων, τις κραυγές, τα πηδήματα και τα δυνατά χτυπήματα των ποδιών στο έδαφος. Όλα δηλαδή όσα περιλαμβάνουν οι σημαντικότεροι ελληνικοί πολεμικοί χοροί που διασώθηκαν ως τις μέρες μας.

Πυρρίχιος (Σέρρα) 

Εμπνευστής του θεωρείται ο καταγόμενος από την Γόρτυνα της Κρήτης Θαλήτας (7ος αιώνας π.Χ.) ο οποίος υπήρξε σπουδαίος μουσικός και φίλος του Λυκούργου της Σπάρτης τον οποίο και επισκέφθηκε μεταφέροντας εκεί τον Πυρρίχιο χορό ή πυρρίχη.

Ο ρυθμός του χορού αυτού βασιζόταν πάνω στον “πυρρίχιο πόδα”, μουσικό μέτρο σύντομο γι’ αυτό και σαν ρυθμός ήταν έντονος και ζωηρός. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα χορευόταν από πολλούς χορευτές στην σειρά, τους οποίους καθοδηγούσε ο αρχηγός της ομάδας. Για τους Σπαρτιάτες του Λυκούργου ήταν μια μορφή πολεμικής τέχνης/αγωγής και η εκμάθησή του ήταν υποχρεωτική για όλους από την ηλικία των πέντε ετών, ενώ στην Λακωνία ήταν κατ’ εξοχήν πολεμικός χορός, χορευόταν όμως και σε θρησκευτικές γιορτές, όπως στη γιορτή των Διόσκουρων και στις γυμνοπαιδιές.

Το όνομά του το οφείλει κατά μία θεωρία στον μυθικό ήρωα Πύρριχο, και κατ’ άλλους στον Πύρρο (γιο του Αχιλλέα), ο οποίος κάτω από τα τείχη της Τροίας, χόρεψε σε αυτό τον ρυθμό, από τη χαρά του για το θάνατο του Ευρύπυλου. Πιο τεκμηριωμένη κατά την άποψη των ειδικών, είναι ότι προήλθε από τον μουσικό “πυρρίχιο πόδα”, όπως προαναφέρθηκε.

Ο χορός είναι γνωστός στις μέρες μας ως χορός «Σέρρα». Πιθανόν η ονομασία αυτή να δόθηκε από την περιοχή Σέρρα κοντά στα Πάτανα Τραπεζούντας, όπου και η λίμνη Σέρρα, καθόσον στην περιοχή αυτή χόρευαν τον χορό αυτό με πάθος και δεξιοτεχνία. Κατά την άποψη του Κιλκισιώτη Δρεπανίδη Ευγένιου, καθηγητή φιλολογίας, όπως περιγράφει ο Δημ. Αθανασιάδης στο Βιβλίο του “Ο Πυρρίχιος Χορός” η ονομασία προέρχεται από την έκφραση “όρχησης εις ιερά” προφέροντας τις λέξεις “εις ιερά” το τελικό της λέξης “εις” -σ-ενώθηκε με την λέξη «ιερά» και προήλθε η λέξη “σιέρα”. Στη συνέχεια αποβλήθηκε το -ι- και η λέξη έγινε “σέρα”.

Αυτόν τον δυναμικό χορό, λοιπόν, που ξεκίνησε από την Λακωνία κι απλώθηκε σε όλες τις ελληνικές πόλεις -αποικίες, τον χόρευαν οι Θράκες, οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας και οι Πόντιοι. Οι κάτοικοι του Πόντου όμως εξακολουθούσαν να τον χορεύουν στον Πόντο μέχρι το 1922 και τον μετέφεραν στην Ελλάδα μαζί με το “αρχαϊκό ομηρικό γλωσσικό τους ιδίωμα” κατορθώνοντας έτσι να ξεχωρίζουν από τους άλλους Έλληνες “ως προς τη διαφύλαξη και συνέχεια της προγονικής κληρονομιάς τους” όπως μας λέει ο Δημ. Αθανασιάδης. Τον χορεύουν μέχρι σήμερα με τους ίδιους ακριβώς σχηματισμούς και τα ίδια πανάρχαια βήματα.

Ο χορός των μαχαιριών 

Ελεύθερος χορός, που η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ο Ξενοφώντας (400 π.Χ.) όταν έφτασε στα Κοτύωρα (Ορντού), για να ψυχαγωγήσει τους στρατιώτες του έβαλε και χόρεψαν έναν τέτοιο χορό.

Τον περιγράφει στην “Κύρου Ανάβασις” (μετάφραση Ζ. Ζευγώλη) ως εξής: ”Αφού έκαναν σπονδές (οινοποσίες) και τραγούδησαν τον παιάνα σηκώθηκαν πρώτοι κάποιοι στρατιώτες που ήταν από τη Θράκη και χόρεψαν οπλισμένοι, ενώ έπαιζε η φλογέρα και πηδούσαν ψηλά κι ελαφρά, κρατώντας τα μαχαίρια τους. Τέλος ο ένας χτυπάει τον άλλο και τον πληγώνει όπως νόμισαν όλοι. Και οι Παφλαγόνες έβγαλαν τα όπλα του άλλου και τα πήρε ο νικητής και βγήκε από το μέρος που χόρευαν τραγουδώντας το τραγούδι του Σιτάλκα (πολεμικός ύμνος που εξυμνούσε τον βασιλιά της Θράκης Σιτάλκα). Άλλοι Θράκες κουβάλησαν έξω τον νικημένο που τάχα ήταν νεκρός, ενώ στην πραγματικότητα δεν είχε πάθει τίποτε”.

Χορεύεται από δύο άτομα που κρατούν μαχαίρια με τα οποία αυτοσχεδιάζουν μιμούμενα επίθεση και άμυνα. Οι παλαιότεροι πετούσαν το μαχαίρι στον αέρα και μάλιστα μερικοί το έπιαναν με το στόμα. Μια σημερινή και πολύ συγκινητική παραλλαγή, είναι οι δύο χορευτές, μετά την διαμάχη να πετούν τα μαχαίρια και να αγκαλιάζονται, δίνοντας ένα διαφορετικό μήνυμα.

Πεντοζάλι

Ο χορός έλαβε τη σημερινή μουσικοχορευτική μορφή και ονομασία του την περίοδο της Επανάστασης του Δασκαλογιάννη στα 1770-71 (ίσως βέβαια μετασχηματίζοντας έναν παλαιότερο πυρρίχιο ή υπορχηματικό χορό) αποκτώντας συμβολισμούς στην ονομασία, το βηματισμό και τη μουσική του.
Ονομάστηκε πεντοζάλι, και όχι πεντοζάλης, γιατί συμβολίζει τον πέμπτο ζάλο (δηλαδή βήμα -εγχείρημα) των Κρητικών για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Έχει δέκα βήματα, σε ανάμνηση της 10ης Οκτωβρίου του 1769, όταν η συνέλευση της δημογεροντίας Σφακίων αποφάσισε την επανάσταση, και η μουσική του αποτελείται από δώδεκα πάρτες, δηλαδή δώδεκα μουσικές φράσεις (γυρίσματα ή σκοπούς τις λένε στην Κίσσαμο), προς τιμήν των δώδεκα καπετάνιων της εξέγερσης.
Συνθέτης ή διαμορφωτής των 12 μελωδιών που απαρτίζουν το γνήσιο πεντοζάλι που πρωτοχορεύτηκε το 1770 στην Ανώπολη Σφακίων είναι ο Στέφανος Τριανταφυλλάκης από τον Γαλουβά, εξαίσιος βιολιστής που άκμασε από το 1740 έως το 1790.

Αξιοσημείωτο είναι ότι μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 οι κάτοικοι των επαρχιών Κισσάμου και Σελίνου όταν χόρευαν το πεντοζάλι, στο άκουσμα κάθε σκοπού της μουσικής του χορού, φώναζαν το όνομα του καπετάνιου που αντιστοιχούσε ο μουσικός σκοπός, τιμώντας έτσι τη μνήμη του Δασκαλογιάννη, των βασικών συνεργατών του και της εξέγερσής των.
(Τα

στοιχεία αυτά, όπως και πολλά άλλα, πρωτοδημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του Ιωάννη Τσουχλαράκη “Οι χοροί της Κρήτης, μύθος, ιστορία, παράδοση”).

Οι “κεφαλές” της επανάστασης (πλην του Δασκαλογιάννη) με τη σειρά κατά την οποία τους διέσωσε η λαϊκή μνήμη ήταν οι: Πρωτόπαπας, θείος του Δασκαλογιάννη, της οικογένειας των Βλάχων από την Ανώπολη, Γεώργιος Δασκαλάκης ή Σαπώλης Δασκαλογιωργάκης, της οικογένειας των Δασκαλιανών από τον Καλλικράτη, Αντρουλής Μοράκης ή Κουτρουμπάς, της οικογένειας των Μόρων από το Ασκύφου, Μανούσακας, της οικογένειας των Παττακών από την Ίμπρο, Ανδρουλιός Βολουδάκης ή Βάρδακας, της οικογένειας των Παττακών από την Ίμπρο, Στρατής Βουρδουμπάς ή Μπούρμπαχης, της οικογένειας των Στρατίκων από τον Ομπρόσγιαλο, Μανούσος Κούτσουμπας της οικογένειας των Στρατίκων από τον Ομπρόσγιαλο, Γεώργιος Σκορδύλης, της οικογένειας των Σκορδύληδων από το Μούρι, Γεώργιος Πάτερος ή Πατερογιώργης της οικογένειας των Πάτερων από την Ανώπολη, Μανούσος Μπονάτος, της οικογένειας των Μπονάτων από την Αράδαινα, Χούρδος, της οικογένειας των Χούρδων από τον Άγιο Ιωάννη.

Ο γάλλος περιηγητής Claude – Etienne Savary, ο οποίος βρέθηκε στα Χανιά το 1779 αναφέρει μεταξύ άλλων: “Στα Σφακιά οι άντρες, θρηνούνε τα χαμένα παλικάρια τους ερμηνεύοντας διάφορα τραγούδια χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων, εκτός από έναν χορό πολεμικό όπου αγκαλιασμένοι όλοι από ώμο σε ώμο, χορεύουν χτυπώντας δυνατά τα πέλματα τους στην γη, τιμώντας με αυτό τον χορό τους πολεμιστές που χάθηκαν λίγα χρόνια πριν σε μια κακοσχεδιασμένη επανάσταση”. (J.S.Mediterranean’s Legents – Crete 1750-1800, London’s Cultural Foundation, 1979).

Πηγές
- ”Πυρρίχιος Χορός” - Δημ. Αθανασιάδη
- Εγκυκλ. Πάπυρος
- “Ανατολικός Πόντος” - Σάββα Καλεντερίδη
- ”Οι χοροί της Κρήτης, μύθος, ιστορία, παράδοση” - Ιωάννη Τσουχλαράκη
- ”Ιστορία των Σφακίων” - Γρηγόρη Παπαδοπετράκη