Ο σκύλος που πέθανε από
λύπη
Όταν τα σκυλιά των Αρχαίων προγόνων πέθαιναν για τους αφέντες τους επάνω στους τάφους τους!
Ο Νίτσε είπε κάποτε ότι η πείνα του ανθρώπου για γνώση «έφαγε» τον μύθο. Βεβαίως δεν είναι απολύτως ακριβές. Η αλήθεια όμως είναι ότι ορισμένοι μύθοι έχουν επιβεβαιωθεί κατά τον έναν ή τον άλλον τρόπο από τη γνώση, ή αν θέλετε από την επιστήμη, και η αρχαιολογία κάθε τόσο φέρνει στο φως ευρήματα που ικανοποιούν κάπως αυτή τη... μυθοφάγο πείνα μας.
Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η σχέση που σύμφωνα με τον μύθο είχε αναπτυχθεί στην ελληνική αρχαιότητα ανάμεσα στον άνθρωπο και σε ορισμένα ζώα. Ασφαλώς όχι όλα τα ζώα.
Υπάρχουν όμως ανασκαφικές ή και ιστορικές μαρτυρίες για τον δεσμό που ανέπτυξαν οι άνθρωποι με ζώα που υπηρετούσαν ορισμένες ανάγκες τους, όπως ήταν ο πόλεμος, το κυνήγι και ίσως και η συναισθηματική ανάγκη για συντροφιά. Νωρίτερα, στην αρχαία Αίγυπτο είναι γνωστή η σχέση ανθρώπου- ζώου αλλά με τη μορφή της λατρείας που είναι διαφορετικό από αυτό που συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα όπου, όπως φαίνεται, υπήρξε συντροφικότητα και μια κάποια ισοτιμία. Τέτοια τύχη είχαν κυρίως τα άλογα και οι σκύλοι.
Από τους αρχαιολόγους που έχουν μελετήσει τα ταφικά έθιμα των αρχαίων Ελλήνων λίγοι έχουν ασχοληθεί με αυτή την ιδιαίτερη σχέση ανθρώπου και ζώου. Οπωσδήποτε όμως όσοι έτυχε να «πέσουν» επάνω σε ταφή ζώου, είτε μαζί είτε χώρια από το αφεντικό του, ανατρέχουν στις αρχαίες γραπτές μαρτυρίες και θυμούνται και τους σχετικούς μύθους. Αφορμή τώρα για αυτή την εισαγωγή και το σχετικό ρεπορτάζ υπήρξε ένα συγκινητικό εύρημα στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα της Κρήτης όπου διεξάγεται η ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Πρόκειται για τον σκελετό ενός σκύλου που βρέθηκε δίπλα σε ένα πιθάρι που περιείχε τον σκελετό ενός αγοριού. Η γνωστή μας πια ανασκαφή της Ελεύθερνας είχε δημοσιευθεί για πρώτη φορά πριν από πολλά χρόνια στο «Βήμα» με τον τίτλο «Δειροτομηθείς Σιδήρω» και ο αποκεφαλισμένος σκελετός που βρέθηκε στην πυρά είχε μεταφερθεί αργότερα στην έκθεση της Ελεύθερνας που διοργανώθηκε στο Κυκλαδικό Μουσείο. Αυτή τη φορά στην ίδια ανασκαφή ήρθε στο φως ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα.
Ανθρωποι και σκύλοι
«Μετά την ολοκλήρωση του στεγάστρου που προστατεύει την ανασκαμμένη μέχρι στιγμής νεκρόπολη» λέει ο καθηγητής Σταμπολίδης «έχουμε τώρα προχωρήσει στο στάδιο των εργασιών συντήρησης.Σε ορισμένα σημεία που δεν είχαμε σκάψει βαθύτερα αναγκαστήκαμε τώρα να αφαιρέσουμε κάποια χώματα για να μπορέσουμε να δουλέψουμε.Εκεί μας περίμενεμια έκ πληξη!Κοντά στον γνωστό και για το ανθρωπολογικό του υλικό τάφο Α1Κ1 όπου έχουν βρεθεί τα οστά πολλών αριστοκρατών πολεμιστών της Ελεύθερνας από το 900 ως το 680 π.Χ.,ο χώρος είχε μείνει ανέπαφος. Μιλάμε βέβαια για ένα πολύ μικρό κομμάτι γης όπου ήρθε τώρα στο φως μια πιθοταφή ανάμεσα σε τεφροδόχους και χάλκινες φιάλες.Το στόμιο αυτού του πίθου είναι στραμμένο προς Βορά και ακουμπάει σε μια μεγάλη όρθια πέτρα η οποία δεν αποτελούσε μόνο τη φραγή του πίθου,αλλά και το σήμα του.Οταν ανοίξαμετον πίθο διαπιστώσαμε ότι περιείχε έναν σκελετό,σε συνεσταλμένη στάση,του οποίου τα οστά πιθανότατα ήταν ενός αγοριού εφηβικής ηλικίας 15 ίσως ετών.Οταν όμως μετά θελήσαμε να διαμορφώσουμε τον χώρο,προκειμένου να παραμείνει το πιθάρι in situ για τους επισκέπτες της νεκρόπολης,αφαιρώντας τα χώματα ακριβώς δίπλα και στο ίδιο βάθος όπου “πατούσε” ο πίθος,βρήκαμε τον σκελετό του σκύλου.Ο σκελετός είναι ακέραιος χωρίς ίχνη βίαιου θανάτου.Δεν έχουμε δηλαδή δείγματα ότι τον θυσίασαν. Είναι απλώς ένας κρητικός ιχνηλάτης σκύλος.
Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η σχέση που σύμφωνα με τον μύθο είχε αναπτυχθεί στην ελληνική αρχαιότητα ανάμεσα στον άνθρωπο και σε ορισμένα ζώα. Ασφαλώς όχι όλα τα ζώα.
Υπάρχουν όμως ανασκαφικές ή και ιστορικές μαρτυρίες για τον δεσμό που ανέπτυξαν οι άνθρωποι με ζώα που υπηρετούσαν ορισμένες ανάγκες τους, όπως ήταν ο πόλεμος, το κυνήγι και ίσως και η συναισθηματική ανάγκη για συντροφιά. Νωρίτερα, στην αρχαία Αίγυπτο είναι γνωστή η σχέση ανθρώπου- ζώου αλλά με τη μορφή της λατρείας που είναι διαφορετικό από αυτό που συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα όπου, όπως φαίνεται, υπήρξε συντροφικότητα και μια κάποια ισοτιμία. Τέτοια τύχη είχαν κυρίως τα άλογα και οι σκύλοι. Από τους αρχαιολόγους που έχουν μελετήσει τα ταφικά έθιμα των αρχαίων Ελλήνων λίγοι έχουν ασχοληθεί με αυτή την ιδιαίτερη σχέση ανθρώπου και ζώου. Οπωσδήποτε όμως όσοι έτυχε να «πέσουν» επάνω σε ταφή ζώου, είτε μαζί είτε χώρια από το αφεντικό του, ανατρέχουν στις αρχαίες γραπτές μαρτυρίες και θυμούνται και τους σχετικούς μύθους. Αφορμή τώρα για αυτή την εισαγωγή και το σχετικό ρεπορτάζ υπήρξε ένα συγκινητικό εύρημα στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα της Κρήτης όπου διεξάγεται η ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Πρόκειται για τον σκελετό ενός σκύλου που βρέθηκε δίπλα σε ένα πιθάρι που περιείχε τον σκελετό ενός αγοριού. Η γνωστή μας πια ανασκαφή της Ελεύθερνας είχε δημοσιευθεί για πρώτη φορά πριν από πολλά χρόνια στο «Βήμα» με τον τίτλο «Δειροτομηθείς Σιδήρω» και ο αποκεφαλισμένος σκελετός που βρέθηκε στην πυρά είχε μεταφερθεί αργότερα στην έκθεση της Ελεύθερνας που διοργανώθηκε στο Κυκλαδικό Μουσείο. Αυτή τη φορά στην ίδια ανασκαφή ήρθε στο φως ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα.
Ανθρωποι και σκύλοι
«Μετά την ολοκλήρωση του στεγάστρου που προστατεύει την ανασκαμμένη μέχρι στιγμής νεκρόπολη» λέει ο καθηγητής Σταμπολίδης «έχουμε τώρα προχωρήσει στο στάδιο των εργασιών συντήρησης.Σε ορισμένα σημεία που δεν είχαμε σκάψει βαθύτερα αναγκαστήκαμε τώρα να αφαιρέσουμε κάποια χώματα για να μπορέσουμε να δουλέψουμε.Εκεί μας περίμενεμια έκ πληξη!Κοντά στον γνωστό και για το ανθρωπολογικό του υλικό τάφο Α1Κ1 όπου έχουν βρεθεί τα οστά πολλών αριστοκρατών πολεμιστών της Ελεύθερνας από το 900 ως το 680 π.Χ.,ο χώρος είχε μείνει ανέπαφος. Μιλάμε βέβαια για ένα πολύ μικρό κομμάτι γης όπου ήρθε τώρα στο φως μια πιθοταφή ανάμεσα σε τεφροδόχους και χάλκινες φιάλες.Το στόμιο αυτού του πίθου είναι στραμμένο προς Βορά και ακουμπάει σε μια μεγάλη όρθια πέτρα η οποία δεν αποτελούσε μόνο τη φραγή του πίθου,αλλά και το σήμα του.Οταν ανοίξαμετον πίθο διαπιστώσαμε ότι περιείχε έναν σκελετό,σε συνεσταλμένη στάση,του οποίου τα οστά πιθανότατα ήταν ενός αγοριού εφηβικής ηλικίας 15 ίσως ετών.Οταν όμως μετά θελήσαμε να διαμορφώσουμε τον χώρο,προκειμένου να παραμείνει το πιθάρι in situ για τους επισκέπτες της νεκρόπολης,αφαιρώντας τα χώματα ακριβώς δίπλα και στο ίδιο βάθος όπου “πατούσε” ο πίθος,βρήκαμε τον σκελετό του σκύλου.Ο σκελετός είναι ακέραιος χωρίς ίχνη βίαιου θανάτου.Δεν έχουμε δηλαδή δείγματα ότι τον θυσίασαν. Είναι απλώς ένας κρητικός ιχνηλάτης σκύλος.
Ετσι η πιθανότερη εξήγηση είναι ότι ίσως πέθανε από τη λύπη του,πράγμα που ανήκει βέβαια στον χώρο των υποθέσεων καθώς δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί ανασκαφικά.Υπάρχουν όμως περιγραφές αυτού του είδους που έφθασαν στις μέρες μας από αρχαίους ιστορικούς» καταλήγει ο κ. Σταμπολίδης. Μια άλλη ταφή με σκελετούς σκύλων είχε βρει πριν από μερικά χρόνια στο Καβούσι της Ανατολικής Κρήτης η αρχαιολόγος Leslie Day και δημοσίευσε το εύρημά της στο Αmerican Journal of Αrchaeology, ενώ και η αρχαιολόγος κυρία Ελπίδα Σκέρλου εντόπισε πρόσφατα ταφή σκύλου στην Κω που ακόμη δεν δημοσιεύτηκε. Από την πλευρά των αρχαίων μαρτυριών τόσο ο Αιλιανός όσο και ο Πολυδεύκης στο Ονομαστικό του αναφέρουν παραδείγματα για ταφές σκύλων ή για σκύλους που ακολούθησαν το αφεντικό τους στον θάνατο αρνούμενοι τον αποχωρισμό. Από τα Ομηρικά Επη ξέρουμε ότι ο σκύλος του Οδυσσέα τον περίμενε 20 χρόνια να επιστρέψει στην Ιθάκη και όταν τον μυρίστηκε να πλησιάζει το ανάκτορο πήγε να τον προϋπαντήσει και ξεψύχησε στα πόδια του. Μια άλλη μαρτυρία προέρχεται από τον Αιλιανό και αναφέρεται στον Εύπολη ο οποίος πέθανε στην Αίγινα και επάνω στον τάφο του πέθανε ο πιστός του σκύλος. Η θέση ονομάστηκε Κυνός Σήμα.
Μια λίγο διαφορετική περίπτωση απόδοσης τιμής σε σκύλο έχουμε στην Αθήνα των ρωμαϊκών χρόνων. Εδώ δεν υπάρχει ένδειξη αφεντικού. Κατά τη διάρκεια λοιπόν των ανασκαφών για το μετρό, βρέθηκε στην πλατεία Συντάγματος ο τάφος ενός σκύλου. Δεν γνωρίζουμε ούτε πώς λεγόταν ούτε σε ποιον ανήκε. Τα χάλκινα όμως διακοσμητικά καρφιά που σώθηκαν από το δερμάτινο κολάρο γύρω από τον λαιμό του, αλλά και τα κτερίσματα των μυροδοχείων (!) που βρέθηκαν δίπλα του υπαινίσσονται ότι θα πρέπει να ανήκε σε κάποιον εύπορο ευγενή, ή να έκανε κάποια ηρωική πράξη στη ζωή του. Το εύρημα παρουσιάστηκε στην έκθεση «Η Πόλη κάτω από την Πόλη» που έγινε πριν από λίγα χρόνια και πάλι στο Κυκλαδικό Μουσείο.
Ανθρωποι και άλογα
Οι ταφές αλόγων αποτελούν μια διαφορετική ενότητα σε ό,τι αφορά τη σχέση ζώου- ανθρώπου και έχουν βρεθεί σε βασιλικούς τάφους κυρίως στην Ασία. Σε ορισμένους μάλιστα τον νεκρό ακολούθησαν και οι υπηρέτες ή οι θεραπαινίδες του. Πρόκειται δηλαδή περισσότερο για ένδειξη ισχύος από φιλίας. Εξαίρεση είναι η γνωστή σχέση του Μ. Αλεξάνδρου με το άλογό του τον Βουκέφαλο. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες ο Αλέξανδρος, αφού δάμασε το ατίθασο άλογο, το πήρε μαζί του στην Ασιατική Εκστρατεία. Οταν ο Βουκέφαλος σκοτώθηκε στη μάχη του Υδάσπη στην Ινδία, ο Αλέξανδρος αποφάσισε την καύση του αλόγου του το οποίο με ιδιαίτερες τιμές έριξε σε μεγάλη πυρά και κατόπιν έδωσε το όνομά του σε μια πόλη που ίδρυσε.
Στην Ελλάδα τώρα των Μυκηναϊκών χρόνων φαίνεται ότι το έθιμο της ταφής των αλόγων δεν ήταν άγνωστο. Ενα τέτοιο εξαιρετικά διατηρημένο παράδειγμα... χωρίς ανθρώπινη ακολουθία, είναι του θολωτού τάφου του Μαραθώνα που αναφέρεται στο βιβλίο της διακεκριμένης αρχαιολόγου Ε. Vermeule «Αspects of death in Εarly Greek Αrt and Ρoetry» 1981. Πρόκειται, όπως γράφει η αρχαιολόγος, για σπάνιο δείγμα ταφής αλόγων κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους που αναφέρεται στην επική παράδοση ότι τα ζώα που ήταν μαζί με τον νεκρό κατά τη ζωή του, τον συνοδεύουν στο ταξίδι του προς τον Αδη. Αυτή όμως η σχέση φαίνεται να σταματάει όταν η ψυχή περνάει τις πύλες του Αδη όπου δεν έχουμε απεικονίσεις ή περιγραφές ζώων, προσθέτει η ίδια.
Ετσι το ερώτημα που μένει τώρα είναι... για το πού πήγαιναν τα ζώα όταν έφθαναν στις Πύλες του Αδη. Αρχαία μαρτυρία πάντως για παράδεισο ζώων δεν έφθασε στις μέρες μας και έτσι ελεύθερα μπορεί να υποθέσουμε ότι ίσως υπήρχαν Ηλύσια Πεδία αλόγων όπου θα φύτρωνε σανός και σκύλων με κόκαλα. Ποιος ξέρει;
Μια λίγο διαφορετική περίπτωση απόδοσης τιμής σε σκύλο έχουμε στην Αθήνα των ρωμαϊκών χρόνων. Εδώ δεν υπάρχει ένδειξη αφεντικού. Κατά τη διάρκεια λοιπόν των ανασκαφών για το μετρό, βρέθηκε στην πλατεία Συντάγματος ο τάφος ενός σκύλου. Δεν γνωρίζουμε ούτε πώς λεγόταν ούτε σε ποιον ανήκε. Τα χάλκινα όμως διακοσμητικά καρφιά που σώθηκαν από το δερμάτινο κολάρο γύρω από τον λαιμό του, αλλά και τα κτερίσματα των μυροδοχείων (!) που βρέθηκαν δίπλα του υπαινίσσονται ότι θα πρέπει να ανήκε σε κάποιον εύπορο ευγενή, ή να έκανε κάποια ηρωική πράξη στη ζωή του. Το εύρημα παρουσιάστηκε στην έκθεση «Η Πόλη κάτω από την Πόλη» που έγινε πριν από λίγα χρόνια και πάλι στο Κυκλαδικό Μουσείο.
Ανθρωποι και άλογα
Οι ταφές αλόγων αποτελούν μια διαφορετική ενότητα σε ό,τι αφορά τη σχέση ζώου- ανθρώπου και έχουν βρεθεί σε βασιλικούς τάφους κυρίως στην Ασία. Σε ορισμένους μάλιστα τον νεκρό ακολούθησαν και οι υπηρέτες ή οι θεραπαινίδες του. Πρόκειται δηλαδή περισσότερο για ένδειξη ισχύος από φιλίας. Εξαίρεση είναι η γνωστή σχέση του Μ. Αλεξάνδρου με το άλογό του τον Βουκέφαλο. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες ο Αλέξανδρος, αφού δάμασε το ατίθασο άλογο, το πήρε μαζί του στην Ασιατική Εκστρατεία. Οταν ο Βουκέφαλος σκοτώθηκε στη μάχη του Υδάσπη στην Ινδία, ο Αλέξανδρος αποφάσισε την καύση του αλόγου του το οποίο με ιδιαίτερες τιμές έριξε σε μεγάλη πυρά και κατόπιν έδωσε το όνομά του σε μια πόλη που ίδρυσε.
Στην Ελλάδα τώρα των Μυκηναϊκών χρόνων φαίνεται ότι το έθιμο της ταφής των αλόγων δεν ήταν άγνωστο. Ενα τέτοιο εξαιρετικά διατηρημένο παράδειγμα... χωρίς ανθρώπινη ακολουθία, είναι του θολωτού τάφου του Μαραθώνα που αναφέρεται στο βιβλίο της διακεκριμένης αρχαιολόγου Ε. Vermeule «Αspects of death in Εarly Greek Αrt and Ρoetry» 1981. Πρόκειται, όπως γράφει η αρχαιολόγος, για σπάνιο δείγμα ταφής αλόγων κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους που αναφέρεται στην επική παράδοση ότι τα ζώα που ήταν μαζί με τον νεκρό κατά τη ζωή του, τον συνοδεύουν στο ταξίδι του προς τον Αδη. Αυτή όμως η σχέση φαίνεται να σταματάει όταν η ψυχή περνάει τις πύλες του Αδη όπου δεν έχουμε απεικονίσεις ή περιγραφές ζώων, προσθέτει η ίδια.
Ετσι το ερώτημα που μένει τώρα είναι... για το πού πήγαιναν τα ζώα όταν έφθαναν στις Πύλες του Αδη. Αρχαία μαρτυρία πάντως για παράδεισο ζώων δεν έφθασε στις μέρες μας και έτσι ελεύθερα μπορεί να υποθέσουμε ότι ίσως υπήρχαν Ηλύσια Πεδία αλόγων όπου θα φύτρωνε σανός και σκύλων με κόκαλα. Ποιος ξέρει;
