«Μια κοινωνία κρίνεται από τον τρόπο που μεταχειρίζεται τα πιο αδύναμα μέλη της».
Γράφει η Ιφιγένεια Τσακαλογιάννη
Η Ιατρική Επιστήμη θέτει ως πρωταρχικό της σκοπό και πυρήνα της τον άνθρωπο. Περίπου από τις αρχές του 20ου αιώνα, η συνεχής εξέλιξη στους τομείς της τεχνολογίας και της βιολογίας και η πρόοδος της ιατρικής έρευνας ξεκίνησαν να φέρνουν στο προσκήνιο ηθικά διλήμματα και προβληματισμούς σχετικά με τα όρια της βιοϊατρικής.
Με την πάροδο των ετών, δεν ήταν λίγες οι φορές κατά τις οποίες οι επιστήμονες στο όνομα της αναζήτησης των δυνατοτήτων του ανθρώπινου οργανισμού αντιμετώπισαν με πρωτόγνωρη σκληρότητα το ανθρώπινο είδος, παραβαίνοντας κάθε κανόνα ιατρικής δεοντολογίας και ηθικής και φτάνοντας στη διάπραξη ειδεχθών εγκλημάτων – εγκλήματα τα οποία, σε πολλές περιπτώσεις, έγιναν γνωστά μετά από μακρά χρονικά διαστήματα και καταδικάστηκαν από τη διεθνή κοινότητα.
Το πρώτο σύγχρονο μαζικό πείραμα σε ανθρώπους πραγματοποιήθηκε το διάστημα 1891-1910 στη Νορβηγία, όπου ο επικεφαλής του τμήματος Δερματολογίας του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου του Όσλο Cæsar Boeck θέλοντας να παρατηρήσει την εξελικτική πορεία της σύφιλης άφησε περίπου 2000 ασθενείς χωρίς θεραπευτική αγωγή. Εν συνεχεία, στην Αλαμπάμα των ΗΠΑ, με σκοπό να διακριβωθεί αν η εκδήλωση της νόσου παρουσίαζε διαφορές μεταξύ μαύρων και λευκών, εκατοντάδες μαύροι άνδρες (άλλοι συφιλιδικοί χωρίς να το γνωρίζουν, άλλοι υγιείς) συμμετείχαν, χωρίς να έχουν συναινέσει, σε ένα πείραμα διάρκειας τεσσάρων δεκαετιών (1932-1972). Παρά το γεγονός ότι η πενικιλίνη είχε μέχρι το 1950 αποδειχθεί πως αναστέλλει την εξέλιξη της νόσου, δεν τους χορηγήθηκε ποτέ. Μάλιστα, οι θεράποντες γιατροί τους προέτρεπαν να ακολουθήσουν αγωγές χωρίς κανένα αποτέλεσμα, με σκοπό να μελετηθεί η φυσική εξέλιξη της σύφιλης.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Σινοϊαπωνικού Πολέμου (1937-1945) και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στις εγκαταστάσεις της μονάδας 731 του Ιαπωνικού Αυτοκρατορικού Στρατού πραγματοποιήθηκαν θανατηφόρα πειράματα σε αιχμαλώτους και αντικαθεστωτικούς. Μεταξύ άλλων: δοκιμαστικές εκτελέσεις σε θαλάμους αερίων και υψηλής πίεσης, πειράματα μελέτης της γάγγραινας και της σήψης, μετάδοση ασθενειών από νοσούντες σε υγιείς, μελέτες αποτελεσματικότητας οπλισμού σε ζωντανούς στόχους. Με σκοπό τη δοκιμή εν δυνάμει βιολογικών όπλων, ψύλλοι φέροντες παθογόνα βακτηρίδια, μολυσμένα ρούχα και προμήθειες κλείστηκαν σε βόμβες, των οποίων έγινε ρίψη πάνω από δεξαμενές και αγροτικές περιοχές, ενώ μολυσμένοι ποντικοί απελευθερώθηκαν σε χωριά της Κίνας. Το αποτέλεσμα ήταν η εξάπλωση χολέρας και πανώλης, που υπολογίζεται πως οδήγησαν στο θάνατο περίπου 400.000 πολίτες.
Παράλληλα, δεν ήταν λίγες οι φορές που η αθωότητα της παιδικής ηλικίας θυσιάστηκε στο βωμό της ιατρικής εξέλιξης. Το 1939 λογοθεραπευτές στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα των ΗΠΑ προσπαθώντας να αποδείξουν πως το τραύλισμα και τα προβλήματα ομιλίας δεν είναι εκ γενετής χαρακτηριστικά αλλά οφείλονται σε συναισθηματικούς παράγοντες κατά τη νηπιακή ηλικία, ασκούσαν συστηματικά ψυχολογική κακοποίηση σε ορφανά παιδιά χωρίς σοβαρά προβλήματα λόγου, με συνέπεια ένας μεγάλος αριθμός αυτών να αποκτήσει μόνιμα προβλήματα ομιλίας και ψυχολογικές διαταραχές. Από το 1956 έως το 1970 σημειώθηκαν δύο γνωστά πειράματα στη Ν. Υόρκη: στο νοσοκομείο Willowbrook παιδιά με σοβαρή νοητική στέρηση μολύνονταν επίτηδες με ηπατίτιδα από τους γιατρούς και αφήνονταν χωρίς περίθαλψη προκειμένου να χαρτογραφηθεί η νόσος και οι επιπτώσεις της ανά ηλικιακό έτος, ενώ το ίδιο περίπου διάστημα στο νοσοκομείο Creedmoor γινόταν θεραπεία με ηλεκτροσόκ, παραισθησιογόνα και ψυχοτρόπα φάρμακα ακόμα και σε παιδιά ηλικίας 3 ετών, με σκοπό την χαρτογράφηση των πρώιμων συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας.
Φυσικά, είναι γνωστά τα εγκλήματα που γίνονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Ναζιστικού Καθεστώτος κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πάνω σε περίπου 7.000 αθίγγανους, Εβραίους, μαύρους και ομοφυλόφιλους, οι οποίοι υποβλήθηκαν σε πειράματα ακρωτηριασμού, μεταμοσχεύσεων, ηλεκτροσόκ και δοκιμών οργάνων βασανισμού και αντοχής σε ακραίες θερμοκρασιακές συνθήκες ψύχους. Στο διαβόητο κτίριο Μπλοκ 10 του στρατοπέδου Άουσβιτς διεξήχθησαν ιατρικά πειράματα σε περίπου 800 Εβραίες γυναίκες, στις οποίες έκαναν δοκιμές μεθόδων στείρωσης με ακτίνες ραδιενέργειας ή με έγχυση τοξικού υγρού και τις χρησιμοποιούσαν ως πειραματόζωα σε έρευνες πρόκλησης καρκίνου της μήτρας. Λιγότερες από 300 επιβίωσαν και δεν κατάφεραν ποτέ να τεκνοποιήσουν. Ο λεγόμενος «Άγγελος του Θανάτου», Δρ. Γιόζεφ Μένγκελε, πραγματοποίησε χιλιάδες πειράματα σε ζεύγη διδύμων παιδιών, τα οποία θανατώνονταν μετά από εβδομάδες βασανιστηρίων και τους γινόταν νεκροτομή, ώστε να συγκριθεί ο οργανισμός του υγιούς με τον δίδυμό του που ήταν αντικείμενο του πειράματος.
Έτσι, μετά το τέλος του πολέμου η ανάγκη παγκόσμιας καταδίκης των παραπάνω πειραμάτων οδήγησε στη δημιουργία ενός διεθνούς νομικού πλαισίου για την ιατρική έρευνα πάνω σε ανθρώπους. Το κείμενο που προέκυψε μετά την ιστορική Δίκη της Νυρεμβέργης κατά των Γερμανών εγκληματιών πολέμου, ο ομώνυμος Κώδικας του 1949, αποτέλεσε το πρώτο διεθνές έγγραφο ηθικής δεοντολογίας της κλινικής έρευνας, ενώ ακολούθησε η Διακήρυξη του Ελσίνκι το 1964 και η Σύμβαση του Οβιέδο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική το 1998. Οι βασικές κοινές προϋποθέσεις για τη διενέργεια κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους βάσει των διεθνών αυτών κειμένων μπορούν λοιπόν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής:
Κατά πρώτον, απαραίτητη είναι η εθελούσια και έγγραφη συναίνεση του συμμετέχοντος στο πείραμα. Το άτομο καταρχάς πρέπει να έχει νομική ικανότητα για συναίνεση (για παράδειγμα, να μην πρόκειται για πάσχοντα από σοβαρή διανοητική ή ψυχική διαταραχή) και αφενός η συναίνεση αυτή να μην έχει προκύψει ύστερα από άσκηση εξαναγκασμού ή εξαπάτησης. Αφετέρου, να κατανοεί όλες τις θεωρητικές και πρακτικές παραμέτρους του πειράματος, έτσι ώστε η συναίνεσή του να είναι συνειδητή και να βασίζεται σε ορθή κρίση ύστερα από πλήρη ενημέρωση. Το τελευταίο απαιτεί να του έχουν γνωστοποιηθεί εγγράφως πριν από την έναρξη της διαδικασίας το αντικείμενο, η διάρκεια και ο σκοπός του πειράματος, η μέθοδος και τα μέσα διεξαγωγής, όλοι οι πιθανοί κίνδυνοι που μπορεί να προκύψουν καθώς και η δυνατότητά του να αποσυρθεί από το πείραμα οποιαδήποτε στιγμή το επιθυμήσει.
Ο δεύτερος βασικός όρος αφορά το ίδιο το πείραμα, το οποίο πρέπει να εγκρίνεται ύστερα από προσεκτική εκτίμηση των πραγματικών και δυνητικών κινδύνων αυτού. Απαιτείται να γίνεται μια προκαταρκτική συγκριτική αξιολόγηση των επιπτώσεων στη σωματική και ψυχική υγεία, ανάλογη της φύσης του πειράματος και τις ιδιαιτερότητες του κάθε συμμετέχοντα.
Τρίτον, οι επιστήμονες πρέπει να έχουν την ανάλογη επιστημονική κατάρτιση και πιστοποίηση και να επιδεικνύουν συνεχώς επαγγελματισμό και μέριμνα. Επιβάλλεται ο επικεφαλής σε μια έρευνα να είναι προετοιμασμένος να διακόψει το πείραμα σε οποιοδήποτε στάδιο κριθεί ότι η συνέχισή του είναι πιθανόν να αποδειχθεί επιβλαβής για τον συμμετέχοντα, ενώ είναι απαραίτητη η εκ των προτέρων εξέταση και έγκριση της διεξαγωγής του ερευνητικού προγράμματος από ανεξάρτητη επιστημονική επιτροπή δεοντολογίας.
Ίσως τα προαναφερθέντα ιστορικά παραδείγματα μοιάζουν για τον μέσο άνθρωπο της σημερινής, δημοκρατικής κοινωνίας αδιανόητα. Δυστυχώς όμως, ήταν ανέκαθεν στη φύση του ανθρώπινου όντος η εκμετάλλευση των αδυνάμων ή των ατόμων σε δυσχερέστερη οικονομική και κοινωνική θέση. Ένα πρόσφατο παράδειγμα: το 2015 έγινε γνωστή μια κλινική έρευνα όπου ανυποψίαστοι πρωτοετείς ειδικευόμενοι σε νοσοκομεία των ΗΠΑ αναγκάστηκαν να εργάζονται σε βάρδιες άνω των 28 ωρών ώστε να συγκριθούν οι επιπτώσεις στα ποσοστά θανάτου και επιπλοκών ασθενών με ασθενείς άλλων ειδικευόμενων που εργάζονταν σε πολύ μικρότερες βάρδιες. Αναρωτιέται έτσι κανείς κατά πόσο συνάδει με την Ηθική, τον Ανθρωπισμό και τη φύση του Ιατρικού λειτουργήματος η αντιμετώπιση των παρόχων φροντίδας και των ασθενών ως απλούς παράγοντες σε μια μαθηματική στατιστική.
Τελικώς, συμπεραίνεται πως είναι απαραίτητη η διεπιστημονική αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από τη σύγκρουση πειράματος, ηθικής και νομιμότητας. Αυτές θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με την εντατικότερη προσφυγή στην επιστήμη της βιοηθικής, όποτε κρίνεται το αντικείμενο ή οι μέθοδοι ενός πειράματος αμφιλεγόμενα. Μέσω αυτής, δηλαδή της ηθικής θεώρησης των ιατρικών διλημμάτων, το εκάστοτε επιστημονικό προσωπικό που καλείται να εγκρίνει, να απαγορεύσει ή να διεξάγει μια έρευνα, πρέπει να προβαίνει σε προσεκτική στάθμιση αφενός της ενδεχόμενης ζημίας και αφετέρου του πιθανού επιστημονικού και θεραπευτικού οφέλους από την πραγματοποίηση του πειράματος.
Από την πλευρά της η πολιτεία πρέπει να παράγει δεσμευτικά νομοθετικά κείμενα υπό διαρκή έλεγχο, κινούμενο παράλληλα με την εξέλιξη της βιοτεχνολογίας και να κατοχυρώνει αυστηρότατες προϋποθέσεις έγκρισης των σχετικών ερευνητικών προγραμμάτων. Όσο η νομοθετική πρωτοβουλία επικεντρώνεται στην επιβολή περιοριστικών μέτρων και απαγορεύσεων για αποτροπή και ποινικοποίηση της επιστημονικής αυθαιρεσίας και κατάχρησης εξουσίας τόσο πιο ευοίωνο φαίνεται το μέλλον. Ας μην ξεχνάμε τα λόγια του Χάρι Τρούμαν, ο οποίος χαρακτηριστικά ανέφερε ότι «μια κοινωνία κρίνεται από τον τρόπο που μεταχειρίζεται τα πιο αδύναμα μέλη της».
Πηγές:
Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/nomos-3418-2005
Κουτσελίνης Αντώνιος, Μιχαλοδημητράκης Μανώλης, Ιατρική ευθύνη, Αθήνα,Εκδόσεις Gutenberg, Δεκέμβριος 1984.
Δημήτριος Ψαρούλης, Πολυχρόνης Βούλτσος, Ιατρικό Δίκαιο – Στοιχεία Βιοηθικής, University Studio Press, 2010.
Σαββίνα Καλαϊτζίδου, Ανθρώπινα Πειράματα: Η Σκοτεινή Πλευρά Της “Ιατρικής Εξέλιξης” Και Διεθνές Δίκαιο, Power Politics, Δεκέμβριος 13, 2018. Διαθέσιμο σε: https://powerpolitics.eu/%CF%83%CE%B1%CE%B2%CE%B2%CE%AF%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CF%8A%CF%84%CE%B6%CE%AF%CE%B4%CE%BF%CF%85-28-09-%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CF%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AC%CE%BC/
Sandvik A., Lie AK., Untreated Syphilis – from Oslo to Tuskegee, National Center for Biotechnology Information, Δεκέμβριος 20, 2016. Διαθέσιμο σε: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28004553
Βασίλης Μπαμπούρης, Πειράματα σε ανθρώπους, Το βήμα,Νοέμβριος 24, 2008. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/peiramata-se-anthrwpoys/
Kristin F. Dalton, The horrors of Willowbrook State Hospital, SI LIVE, Ιανουάριος 19, 2017. Διαθέσιμο σε: https://www.silive.com/news/2017/01/the_horrors_of_willowbrook_sta.html
Christopher Hudson, Doctors of Depravity, DailyMail, Μάρτιος 2, 2007. Διαθέσιμο σε: https://www.dailymail.co.uk/news/article-439776/Doctors-Depravity.html
Stephanie Pappas, 9 Absolutely Evil Medical Experiments, Live Science, Ιούνιος 29, 2018. Διαθέσιμο σε: https://www.livescience.com/13002-7-absolutely-evil-medical-experiments-tuskegee-syphilis.html
Lauretta Bender 1897-1987, The Autism History Project, 2019. Διαθέσιμο σε: https://blogs.uoregon.edu/autismhistoryproject/people/lauretta-bender-1897-1987/
Nazi medical experiments, United States Holocaust Memorial Museum, Αύγουστος 30, 2006. Διαθέσιμο σε: https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/nazi-medical-experiments
Hans-Joachim Lang, Οι γυναίκες του μπλοκ 10, Ιατρικά πειράματα στο Άουσβιτς, University Studio Press, Απρίλιος 2019.
Στραβοπόδη Βαΐα, Τα πειράματα στα ζώα και τους ανθρώπους, νομοθετικές ρυθμίσεις, ηθικά διλήμματα, Πτυχιακή Εργασία, Καλαμάτα, Μάιος 2005. Διαθέσιμο σε: http://nestor.teipel.gr/xmlui/handle/123456789/12460
18th WMA General Assembly, WMA Declaration Of Helsinki – Ethical Principles For Medical Research Involving Human Subjects, Ιούλιος 9, 2018. Διαθέσιμο σε:https://www.wma.net/policies-post/wma-declaration-of-helsinki-ethical-principles-for-medical-research-involving-human-subjects/
Δάλλα – Βοργία Π., Βιοϊατρική έρευνα σε ανθρώπους: ηθικά και νομικά προβλήματα, περ. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, Τόμος 5, Τεύχος 2, Μάρτιος-Απρίλιος 1988.
Erin Blakemore, Why the Nazis were obsessed with twins, History, Ιούλιος 8, 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.history.com/news/nazi-twin-experiments-mengele-eugenics
Michael Carome, Outrage of the Month: Unethical Human Experimentation in 2015 and Our Broken System for Protecting Human Research Subjects, Citizen, Δεκέμβριος 1, 2015. Διαθέσιμο σε: https://www.citizen.org/news/outrage-of-the-month-unethical-human-experimentation-in-2015-and-our-broken-system-for-protecting-human-research-subjects/
Πηγή Εικόνας: Richard Stockton, How Josef Mengele Became The Angel Of Death, ATI, Οκτώβριος 6, 2019. Διαθέσιμο σε: https://allthatsinteresting.com/josef-mengele-nazi-experiments
Tagged Ιφιγένεια Τσακαλογιάννη
