Με σκημένο το κεφάλι στην ουρά για 60 ευρώ
Της Μαρίνας Σπύρου*
Η νύχτα της 26ης Ιουνίου ήταν μακρά για κάθε κάτοικο της Ελλάδας.
[2] Το ΕΣΡ είναι ανεξάρτητο όργανο υπεύθυνο, μεταξύ άλλων, για τον έλεγχο του περιεχομένου αποκλειστικά των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών. Περισσότερα για τις αρμοδιότητες του ΕΣΡ στον ιστότοπο: http://www.esr.gr/)
[3] «Δόκιμα μέλη μπορούν να εγγραφούν, με αιτιολογημένη απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου που λαμβάνεται με απόλυτη πλειοψηφία, αυτοί που έχουν ως κύριο επάγγελμα τη δημοσιογραφία και εργάζονται ως συντάκτες σε ημερήσιες πολιτικές, οικονομικές και αθλητικές εφημερίδες Αθηνών, το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων και τα γραφεία των Αθηνών των ημερησίων εφημερίδων Θεσσαλονίκης (στους οποίους περιλαμβάνονται και οι έμμισθοι διορθωτές, γελοιογράφοι και σκιτσογράφοι), για τη συγκέντρωση, τη διαμόρφωση και την παρουσίαση της ύλης που δημοσιεύεται στις εφημερίδες κτλ. Επίσης, εγγράφονται ως δόκιμα μέλη, εκείνοι που, ως κύριο επάγγελμα, παρέχουν δημοσιογραφική εργασία, δηλαδή συγκεντρώνουν και διαμορφώνουν τη δημοσιογραφική ύλη στους τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς». Από το καταστατικό της ΕΣΗΕΑ, Άρθρο 5, παρ.2 [Διαθέσιμο στο: http://www.esiea.gr/katastatiko/eggrafi-melon/]
[4] Η εισαγγελική εξέταση βρισκόταν σε εξέλιξη όσο διεξαγόταν η έρευνα (Αύγουστος – Οκτώβριος 2015).
[x] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 12 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xi] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 10 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xiii] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xiv] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xv] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 12 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xvi] Πλειός, Γ. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 15 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xvii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 1 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xviii] Κρέτσος, Λ. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 9 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xix] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xx] Πλειός, ό.π.
[xxi] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxii] Χριστοδουλίδου, Π. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 27 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xxiii] ό.π.
[xxiv] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxv] Χριστοδουλίδου, ό.π.
[xxvi]Καταγγελλόμενο μέλος της ΕΣΗΕΑ, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 1 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xxvii] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xxviii] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xxx] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xxxi] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xxxii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxxiii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxxiv] Βελισσαρίδης, Α. 2015, Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 28 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xxxv] ό.π.
[xxxix] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 12 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xl] Πλειός, ό.π.
[xli] Αρχισυντάκτης δελτίου, ειδήσεων, ό.π.
[xlii] Τσούτσιας, N. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 3 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xliii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xliv] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π
[xlv] Τσούτσιας, ό.π.
[xlvi] Κρέτσος, ό.π.
[xlix] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[l]Πλειός, ό.π.
[li] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 12 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[lii] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[liii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
https://dimosiografia.com/dimopsifisma-ellinika-mesa-enhmerwshs/
Ο πρωθυπουργός της χώρας σε διάγγελμα που έκανε μετά τα μεσάνυχτα ανακοίνωσε τη διενέργεια δημοψηφίσματος όπως έκανε σαφές ο Αλέξης Τσίπρας.
«αν πρέπει να γίνει αποδεκτό το σχέδιο της συμφωνίας το οποίο κατέθεσαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο Eurogroup στις 25/6/2015 και το οποίο αποτελείται από δύο μέρη που συγκροτούν την ενιαία πρότασή τους».
«Η Ελλάδα είναι και θα παραμείνει αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρώπης και η Ευρώπη αναπόσπαστο κομμάτι της Ελλάδας» είπε όπως έκανε σαφές ο Αλέξης Τσίπρας., καλώντας τους πολίτες της Ελλάδας «να αποφασίσουν κυρίαρχα και περήφανα» στο «εκβιαστικό τελεσίγραφο για την αποδοχή μιας αυστηρής και ταπεινωτικής λιτότητας».
Η ελληνική κυβέρνηση έφτασε μέχρι την 5η Ιουλίου υποστηρίζοντας το «ΟΧΙ» και δηλώνοντας ότι σκοπός της κυβέρνησης ήταν «το δημοψήφισμα να αποτελέσει τη συνέχεια της διαπραγμάτευσης, με πιο ισχυρά όπλα», όπως έκανε σαφές ο Αλέξης Τσίπρας.
Στον αντίποδα, η Νέα Δημοκρατία, Το Ποτάμι και το ΠΑΣΟΚ, έχοντας στο πλευρό τους την πλειονότητα των παραγωγικών φορέων[1] της χώρας, αρχικά ζήτησαν την απόσυρση του δημοψηφίσματος και στη συνέχεια τάχθηκαν υπέρ του «ΝΑΙ», υπογραμμίζοντας πως ένα ενδεχόμενο «ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα θα προκαλούσε ρήξη με τους Ευρωπαίους, η οποία θα οδηγούσε σε έξοδο από την Ευρωζώνη και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπέρ του «ΟΧΙ» τάχθηκε η Χρυσή Αυγή, ενώ το ΚΚΕ ήταν αρνητικό στην πρόταση της κυβέρνησης και των δανειστών.
Παράλληλα γίνονταν δηλώσεις από ξένους αξιωματούχους, όπως αυτή του Ιταλού πρωθυπουργού Ματέο Ρέντσι, ο οποίος υποστήριξε ότι «το διακύβευμα του δημοψηφίσματος είναι “ευρώ ή δραχμή”». Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, από την πλευρά του, σε ειδική συνέντευξη Τύπου, την οποία έκλεισε στα ελληνικά, απευθύνθηκε στους Έλληνες και τους ζήτησε «να ψηφίσουν “ΝΑΙ” στο δημοψήφισμα, όποιο κι αν είναι το ερώτημα», τονίζοντας ότι αυτό «μπορεί να αλλάξει τις επόμενες μέρες» και προειδοποιώντας ότι «δεν υπάρχει λόγος να αυτοκτονήσουν». Ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου σε παρέμβασή του δήλωσε ότι θα κάνει καμπάνια υπέρ του «ΝΑΙ», ενώ τρεις μέρες πριν από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος εξέφραζε την ελπίδα ότι «σε περίπτωση που επικρατήσει το “ΝΑΙ” θα υπάρξει παραίτηση Τσίπρα και θα αναλάβει κυβέρνηση τεχνοκρατών, ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί η διαπραγμάτευση».
Από τη στιγμή του διαγγέλματος, τα media της Ελλάδας άλλαξαν το πρόγραμμά τους κι αφιερώθηκαν σε έναν μονοθεματικό μαραθώνιο ενημέρωσης για τα τεκταινόμενα γύρω από το δημοψήφισμα, προκαλώντας την παρέμβαση του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ) – ανεξάρτητο όργανο το οποίο εποπτεύει τα Μέσα – και της Ένωσης Συντακτών (ΕΣΗΕΑ), που έκαναν συστάσεις στους δημοσιογράφους για τον τρόπο κάλυψης των γεγονότων. Επιπλέον παρέμβαση υπήρξε και από τον Εισαγγελέα, ο οποίος – μέχρι την ώρα που διενεργείτο η παρούσα έρευνα – εξετάζει για τυχόν παραβίαση του νόμου.
Στην παρούσα έρευνα θα επιχειρηθεί, μέσω της αφήγησης των ίδιων των πρωταγωνιστών, η ανάλυση της κάλυψης της εβδομάδας πριν το δημοψήφισμα από την ελληνική ιδιωτική τηλεόραση και τις ενημερωτικές ιστοσελίδες, καθώς και οι παραβιάσεις τόσο των κανόνων δεοντολογίας, όσο και των νόμων. Θα τεθούν ερωτήματα όπως το κατά πόσο οι δημοσιογράφοι έχουν ελευθερία να κινηθούν σε ένα πλαίσιο διαφορετικό από αυτό που το Μέσο στο οποίο εργάζονται ορίζει, αλλά θα εξεταστεί και η σχέση εξάρτησης που έχουν τα Μέσα με την εξουσία. Θα αναζητηθεί η ευθύνη για την αστοχία των δημοσκοπήσεων και τέλος, η σχέση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος με τον χειρισμό των Μέσων. Παράλληλες συνεντεύξεις με εκπροσώπους εμπλεκόμενων με τα Μέσα φορέων, αλλά και εκπροσώπους της κυβέρνησης και της αξιωματικής αντιπολίτευσης, θα επιχειρήσουν να τοποθετήσουν την εβδομάδα αυτή μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της περιόδου της κρίσης στην Ελλάδα, κατά την οποία, όπως σημειώνει ο Νόαμ Τσόμσκι, εκτυλίσσεται ένας «πόλεμος κοινωνικών τάξεων».
Ένας αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ένας παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ένας αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής και δύο συντάκτες ενημερωτικών ιστοσελίδων, είναι οι δημοσιογράφοι που συμμετείχαν στη διενέργεια της έρευνας αυτής. Καθένας τους εργάζεται σε διαφορετικό Μέσο. Διατηρούν την ανωνυμία τους αποκλειστικά για την προστασία των εργασιακών τους σχέσεων.
Η κάλυψη του δημοψηφίσματος από τα media
«Πήγα στα παιδιά μου και τους ζήτησα συγνώμη για τη δουλειά που κάνω». Η φράση αυτή ανήκει σε αρχισυντάκτη δελτίου ειδήσεων[ix] και αφορά στην εβδομάδα του δημοψηφίσματος.
Κάθε δημοσιογράφος γνωρίζει τη λεγόμενη «γραμμή» του Μέσου, για το οποίο εργάζεται και η υπογράμμισή της ανά περίπτωση είναι περιττή. Η υπενθύμισή της σε αυτήν την περίσταση, είναι ενδεικτική της πίεσης που ασκήθηκε στους δημοσιογράφους.
«Μας είπαν ξεκάθαρα ότι στηρίζουμε το “ΝΑΙ” και κινηθήκαμε προς αυτή την κατεύθυνση» δηλώνει αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής[x], ενώ συντάκτης ιστοσελίδας μεγάλης επισκεψιμότητας[xi] αναφέρεται σε εσωτερικό email στο οποίο υπήρξε σαφής εντολή προς την ίδια κατεύθυνση. «Ήταν σαν “ομερτά”. Κανένας δεν μίλησε γι’ αυτό, όμως όλοι το τηρούσαν» λέει ο ίδιος.
Οι πηχυαίοι τίτλοι που συνόδευαν τα διαδικτυακά και τηλεοπτικά ρεπορτάζ, αλλά και τις συζητήσεις σχολιασμού στα δελτία ειδήσεων και τις εκπομπές, θα ήταν αρκετά για να σχηματίσει κανείς μια σαφή εικόνα του περιεχομένου στα Μέσα, το οποίο ο αρχισυντάκτης του δελτίου[xii] δεν μπορεί να χαρακτηρίσει «ούτε ενημέρωση, ούτε άσκηση δημοσιογραφίας» αλλά «μόνο προπαγάνδα».
Ο ίδιος κάνει λόγο για «εκστρατεία φόβου» από τα media και περιγράφοντας τη θεματολογία των ημερών αναφέρεται σε «απίστευτες ουρές στα ΑΤΜ των τραπεζών. Ένα από τα κανάλια μάλιστα, έδειξε εικόνες από την Τουρκία, για να παρουσιάσει το… τεράστιο πρόβλημα που υπήρχε». Σε ουρά εκτυλίχτηκε κι ένα από τα πιο ακραία δείγματα της κατάστασης, όπου ρεπόρτερ έσπρωξε και προσπέρασε, σε ζωντανή σύνδεση, έναν ηλικιωμένο ο οποίος καταφέρθηκε κατά των δανειστών και υπέρ της κυβέρνησης.
Η ηρεμία όμως που υπήρχε στις ουρές των ΑΤΜ, δεν ήταν αρκετή κι έτσι, «επιστρατεύθηκαν τα ρεπορτάζ των ξένων καναλιών με τις ουρές στην Ελλάδα». Άλλωστε, όπως σημειώνει ο αρχισυντάκτης της ενημερωτικής εκπομπής[xiii], που συμπληρώνει και την προβολή ουρών στα βενζινάδικα και τα άδεια ράφια των σούπερ μάρκετ, «το θέμα στην τηλεόραση είναι η εικόνα». Ακόμα ένα ζήτημα που απασχόλησε τα δελτία ήταν «η καταστροφή στον τουρισμό από τα capital controls και από την αστάθεια που έφερνε το δημοψήφισμα[xiv]».
Στην υπερπροβολή των ουρών αναφέρονται αμφότεροι οι δύο συνεντευξιαζόμενοι συντάκτες των ιστοσελίδων[xv], προσθέτοντας τα «χτυπήματα» σε στελέχη της κυβέρνησης, όπως ο τότε υπουργός Οικονομικών Γιάνης Βαρουφάκης και η τότε πρόεδρος της Βουλής Ζωή Κωνσταντοπούλου, των οποίων οι δηλώσεις αναζητούνταν με «άγχος» για να γίνουν πρώτο θέμα.
Έρευνα και ανάλυση περιεχομένου των Μέσων Ενημέρωσης για την εβδομάδα του δημοψηφίσματος διεξάγει το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο πρόεδρος του Τμήματος Γιώργος Πλειός[xvi] μοιράστηκε μαζί μας τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνας και επιβεβαίωσε τα παραπάνω δείγματα, προσθέτοντας την «απόκρυψη δηλώσεων από αξιωματούχος του εξωτερικού». Τα media «προέβαλλαν δηλώσεις που ήταν ευνοϊκές για τις θέσεις τους» σχολίασε.
Ένα ακόμα ζήτημα που προέκυψε ήταν αυτό της ανισομερούς κατανομής του τηλεοπτικού χρόνου τόσο για τους εκπροσώπους των δύο πλευρών, όσο και για τις συγκεντρώσεις των υποστηρικτών τους.
«Οι εκπρόσωποι του “ΝΑΙ” υπερτερούσαν στα πάνελ» δηλώνει ο παρουσιαστής του δελτίου[xvii], παραδεχόμενος ότι η κατανομή «δεν ήταν δίκαιη». «Ήταν ένας υπερασπιστής του “ΟΧΙ” να μάχεται με επτά του “ΝΑΙ”» παρατήρησε ο Λευτέρης Κρέτσος[xviii], Γενικός Γραμματέας Επικοινωνίας κι Ενημέρωσης, ο οποίος συμμετείχε στη διακομματική επιτροπή που – όπως πριν από κάθε εκλογική διαδικασία – όρισε την κατανομή του τηλεοπτικού χρόνου στις δύο πλευρές, για να διαπιστώσει στη συνέχεια την παραβίασή της. «Είχαμε ενστάσεις» δήλωσε σχετικά με την παραβίαση των χρονοδιαγραμμάτων, την οποία απέδωσε «σε παθογένειες του μιντιακού συστήματος στην Ελλάδα».
«Τη μεγάλη συγκέντρωση του “ΟΧΙ”, δεν τη δείξαμε στην έκτασή της και μετά βέβαια το διορθώσαμε» συμπληρώνει ο παρουσιαστής δελτίου[xix].
Ψυχολογικές επιχειρήσεις εν καιρώ ειρήνης
Τα media όμως «δεν αρκέστηκαν απλώς στο να κάνουν συστηματική προπαγάνδα υπέρ του “ΝΑΙ”, αλλά προχώρησαν σε κάτι περισσότερο», παρατηρεί ο Γ. Πλειός[xx], περιγράφοντας μια πρακτική που χρησιμοποιούν κυρίως οι στρατοί σε περιόδους πολέμου για να μειώσουν το ηθικό του αντιπάλου.
Ο καθηγητής αναφέρεται στις «ψυχολογικές επιχειρήσεις» οι οποίες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά «σε καιρό ειρήνης», στις επαναληπτικές εκλογές του 2012, ενώ στην περίπτωση του δημοψηφίσματος αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι όλων των δελτίων και εκπομπών, με εξαίρεση την ΕΡΤ.
Πρόκειται, όπως εξηγεί ο ίδιος, για συμπεριφορά δημοσιογράφων που βασίζεται σε δύο πυλώνες. «Ο ένας είναι ο εκφοβισμός – στη συγκεκριμένη περίπτωση η διαρκής υπόμνηση από τους δημοσιογράφους προς το κοινό για το τι θα πάθει αν ψηφίσει “ΟΧΙ” – και ο δεύτερος η δαιμονοποίηση – που αφορά στην επίρριψη της ευθύνης σε κάποιο πρόσωπο, που στην προκειμένη ήταν ο Αλέξης Τσίπρας».
Ο παρουσιαστής του δελτίου[xxi] που μόνο ως παρατηρητής βίωσε αυτή την τακτική, σχολιάζοντάς την κάνει λόγο για «ατυχέστατη στιγμή» η οποία οφείλεται «σε δημοσιογραφική αδυναμία και στην κουλτούρα όλων ημών των ιθυνόντων και λιγότερο στη γραμμή του Μέσου». «Από το “αναδείξτε το” μέχρι το πώς θα το κάνεις, μεσολαβούν ο διευθυντής ειδήσεων, οι αρχισυντάκτες και οι δημοσιογράφοι», συμπληρώνει.
Η παραβίαση του νόμου και οι «άνωθεν» παρεμβάσεις
Το ΕΣΡ και η ΕΣΗΕΑ, την εβδομάδα πριν από το δημοψήφισμα, είχαν κάνει συστάσεις στο σύνολο των φορέων ενημέρωσης για «αντικειμενική ενημέρωση με σεβασμό της κάθε άποψης», επισημαίνοντας την ανάγκη «αποφυγής διχαστικής ατμόσφαιρας». Να σημειωθεί εδώ ότι στο «σύνολο των φορέων ενημέρωσης» δεν συγκαταλέγονται οι ενημερωτικές ιστοσελίδες, αφού δεν αναγνωρίζονται από το ΕΣΡ[2] και οι εργαζόμενοί τους ως δημοσιογράφοι από την ΕΣΗΕΑ[3], με αποτέλεσμα οι νόμοι αλλά και οι εκάστοτε συστάσεις να μην τις αφορούν. Πέντε μέλη του Πειθαρχικού Οργάνου της ΕΣΗΕΑ παρακολουθούσαν και κατέγραφαν το περιεχόμενο της ειδησεογραφίας όλων των Μέσων, περιγράφει το μέλος του Οργάνου, Πόπη Χριστοδουλίδου[xxii], προσθέτοντας ότι κατά την καταγραφή παρατηρήθηκε παραβίαση στο σύνολο των κανόνων δεοντολογίας από τη μεγαλύτερη μερίδα δημοσιογράφων. Εκτός αυτού όμως, όπως λέει η ίδια, «στα γραφεία της Ένωσης έφτασαν πάνω από 600 καταγγελίες, το 90% εκ των οποίων επώνυμες, με τους πολίτες να διαμαρτύρονται ότι, κάποια κανάλια τις ημέρες πριν από το δημοψήφισμα πανικόβαλαν και τρομοκράτησαν τον κόσμο, προκειμένου να ψηφίσει “ΝΑΙ”».
Εννέα δημοσιογράφοι πρόκειται να απολογηθούν στο Πειθαρχικό και να έρθουν αντιμέτωποι με ποινές από διετή μέχρι οριστική διαγραφή τους από την Ένωση, όπως εξηγεί η Π. Χριστοδουλίδου[xxiii], η οποία αναφέρεται σε καταγεγραμμένο τηλεοπτικό υλικό, όπου αποτυπώνεται «η παραβίαση όλων των κανόνων» από τους καταγγελλόμενους. Η διαγραφή του εν λόγω υλικού από την ιστοσελίδα του ΜΕGA κάνει την ίδια να σχολιάζει ότι «οι συνάδελφοι φάνηκαν κατώτεροι των περιστάσεων».
Αντιμέτωπος με πειθαρχική δίωξη θα βρεθεί και δημοσιογράφος, υποστηρικτής του «ΟΧΙ» ο οποίος μετά τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος αποκάλεσε στον τηλεοπτικό αέρα «γερμανοτσολιάδες» τους ψηφοφόρους του «ΝΑΙ».
«Προσχηματική και χωρίς ουσία» χαρακτηρίζει την παρέμβαση της ΕΣΗΕΑ στη συγκεκριμένη περίσταση ο αρχισυντάκτης του δελτίου. Όπως το σύνολο των συνεντευξιαζόμενων, έτσι κι αυτός, διερωτάται γιατί να γίνει τώρα, αφού η παραβίαση των δεοντολογικών κανόνων αποτελεί συνήθη τακτική των δημοσιογράφων[xxiv]. Κληθείσα να απαντήσει εκ μέρους του Οργάνου, η Π. Χριστοδουλίδου[xxv] σημείωσε ότι «έχει να κάνει με τα μέλη που εκλέγονται στο Πειθαρχικό» τα οποία η ίδια θεωρεί ότι έχουν κάποιου είδους «φοβία με τους συναδέλφους στα κανάλια».
Ένας εκ των καταγγελλόμενων παραδέχεται[xxvi] ότι «δεν έπρεπε να ήμασταν τόσο προπαγανδιστές του “ΝΑΙ”», εκφράζοντας όμως ένσταση ότι αυτό «δεν θα έπρεπε να επισύρει πειθαρχική δίωξη». Κι ενώ «διαφωνεί με αυτό τον τρόπο δημοσιογραφίας», τονίζει ότι «δεν παύει να υπάρχει η ελευθερία του να είναι κάποιος όσο αιρετικός θέλει, έστω και με λανθασμένες θέσεις» και προσθέτει ότι «ακόμα και αυτό κρίνεται, στην εποχή που μπορείς να αλλάξεις κανάλι και να αποταθείς σε άλλη πηγή ενημέρωσης».
Προκαταρτική εξέταση διέταξε και ο εισαγγελέας Πρωτοδικών Αθηνών, ο οποίος μετά από έγγραφες καταγγελίες διερευνά[4] κατά πόσο διεπράχθησαν αδικήματα όπως «η απόπειρα επηρεασμού ψηφοφόρων» και η «απόπειρα νόθευσης εκλογικού αποτελέσματος» κατά την κάλυψη των εξελίξεων την περίοδο του δημοψηφίσματος, καθώς και για το αν μεταδόθηκαν δημοσκοπήσεις σε χρόνο που απαγορεύει η εκλογική νομοθεσία. Ανάλογη έρευνα διεξάγει και το ΕΣΡ το οποίο επίσης δέχθηκε πλήθος καταγγελιών.
Η ελευθερία του δημοσιογράφου και ο αντίκτυπος στις εργασιακές σχέσεις
Οι περιπτώσεις δημοσιογράφων που ταυτίστηκαν με τις θέσεις των εργοδοτών τους δεν ήταν λίγες. Ο συντάκτης της ιστοσελίδας[xxvii] εντόπισε αρκετές τέτοιες συμπεριφορές και δήλωσε «σοκαρισμένος» με τους συναδέλφους του που «υπερασπιζόμενοι με υπερβάλλοντα ζήλο τον εργοδότη τους, έγιναν “βασιλικότεροι του βασιλέως”». Αντιμέτωπος με την ίδια εικόνα βρέθηκε και ο αρχισυντάκτης τηλεοπτικής εκπομπής[xxviii], ο οποίος χαρακτηρίζει «γελοίο» το ότι συνάδελφοί του «έγιναν το alter ego του εργοδότη τους», καθώς «είμαστε όλοι αναλώσιμοι».
Να σημειωθεί ότι μετά το δημοψήφισμα και κυρίως την περίοδο που το νομοσχέδιο για τα Μέσα Ενημέρωσης τέθηκε σε διαβούλευση – οι ιδιοκτήτες των τηλεοπτικών σταθμών, μετά από 25 χρόνια λειτουργίας , καλούνται σήμερα να πληρώσουν για τις τηλεοπτικές άδειες – , υπήρξαν σχεδόν σε όλα τα κανάλια οριζόντιες μειώσεις μισθών και απολύσεις, ενώ ανάλογη εικόνα παρουσιάστηκε και σε άλλα Μέσα, συμπεριλαμβανομένων των ιστοσελίδων.
Η Ελλάδα το 2015 κατέλαβε την 91η θέση στην Ελευθερία του Τύπου ανάμεσα σε 180 χώρες, όταν το 2009 βρισκόταν στην 35η θέση της ίδιας κατάταξης. Αλήθεια όμως, υπάρχει ελευθερία, μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, να κινηθεί κανείς διαφορετικά από τη «γραμμή» του Μέσου; Οι γνώμες διίστανται.
«Ακόμα και μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, μπορείς να βάλεις τις κόκκινες γραμμές σου, έστω και συμπιεσμένες» απαντά ο συντάκτης της ιστοσελίδας[xxx], για να συμφωνήσει μαζί του και ο αρχισυντάκτης της εκπομπής[xxxi], συμπληρώνοντας ότι «προσπαθούσε να κρατήσει μια γραμμή, άλλη από αυτή του καναλιού, όσο τον έπαιρνε».
Ο αρχισυντάκτης του δελτίου[xxxii] υποστηρίζει μεν ότι «δεν υπάρχει καμία απολύτως ελευθερία», αλλά «φυσικά υπάρχουν ευθύνες», ενώ ο παρουσιαστής[xxxiii] περιγράφει μια «δύσκολη κατάσταση», η οποία, για να αλλάξει, απαιτεί «καθημερινή μάχη συνεννόησης και διαπραγματεύσεων». Ωστόσο, προσθέτει, ο μέσος τηλεθεατής «βλέπει πάντα την εικόνα», με συνέπεια, ακόμα κι αν υπάρχει ένα αξιοπρεπές κείμενο του εκφωνητή του δελτίου, να συμπληρώνεται η εικόνα με έναν τίτλο από κάτω, να ακολουθεί ένα ρεπορτάζ, μία σύνδεση ή ένα σχόλιο, «προϊόντα» άλλων συναδέλφων, που στην ουσία «ακυρώνουν» αυτό το κείμενο. Βγαίνει έτσι ο παρουσιαστής εκ μέρους ολόκληρου του δημοσιογραφικού επιτελείου.
Η αστοχία των δημοσκοπήσεων
Στη μία εβδομάδα από την αναγγελία μέχρι τη διενέργεια του δημοψηφίσματος, δεν ήταν λίγες οι δημοσκοπήσεις που έγιναν, όμως καμία από αυτές δεν «πέτυχε», όχι το ποσοστό, αλλά ούτε την τάση, με συνέπεια να υπάρξουν μομφές κατά των εταιρειών μετρήσεων.
Ο Αναστάσιος Βελισσαρίδης[xxxiv], υπεύθυνος του πολιτικού τμήματος της MRB, σημειώνει ότι η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε δεν διέφερε από αυτήν που είχε ακολουθηθεί σε προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις, διευκρινίζοντας ότι, αφενός στο δημοψήφισμα δεν υπάρχουν στοιχεία προηγούμενων αναμετρήσεων, αφετέρου «τη δημοσκόπηση την κάνει μια εταιρεία, αλλά τη διαχειρίζεται ένα Μέσο» με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως προς την προβολή των αποτελεσμάτων της.
«Υπήρχαν δημοσκοπήσεις που είχαν παραγγελθεί – όχι για δημοσίευση – κι έτρεξαν το Σάββατο, την επομένη της αναγγελίας του δημοψηφίσματος, οι οποίες έβγαζαν με μεγάλη διαφορά το “OXI”», σημειώνει ο Α. Βελισσαρίδης[xxxv], συμπληρώνοντας ότι «οι διακυμάνσεις στις απαντήσεις υπήρξαν στα μέσα της εβδομάδας, οπότε και είχαν επιβληθεί τα capital controls και το δείγμα κινούνταν υπέρ του “NAI”. Στα τέλη της εβδομάδας το “OXI” άρχισε να φουντώνει».
Επιπλέον, παρατηρεί ο ίδιος, «ο κόσμος που ψήφιζε “NAI”, το έλεγε, το θεωρούσε εθνικό του καθήκον», σε αντίθεση με τους ψηφοφόρους του «OXI» που «δεν εμφανίζονταν τόσο φανατικοί στις δημοσκοπήσεις». Κι εκεί ήταν που μας «ξεγέλασαν» τα αποτελέσματα.
Άξιες αναφοράς και προβληματισμού για το κατά πόσο επηρέασαν τη μετατόπιση στο «OXI» είναι οι καθημερινές παρεμβάσεις από το εξωτερικό, όπως αυτή του Αμερικανού υπουργού Οικονομικών, που ήταν από τους πρώτους που έθεσε το ζήτημα του χρέους στο «τραπέζι» των συζητήσεων. Σε δήλωση που έκανε ο Τζακ Λιου υπογράμμισε τη σημαντικότητα του «να συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο πλευρών» προτάσσοντας τη «δέσμευση της Ελλάδας για την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεων και των Ευρωπαίων για την ελάφρυνση του ελληνικού χρέους», ενώ την Τετάρτη 2 Ιουλίου το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έδωσε στη δημοσιότητα έκθεση, στην οποία τονιζόταν «η ανάγκη για ελάφρυνση του ελληνικού χρέους». Την ίδια μέρα, ο Έλληνας πρωθυπουργός διαβεβαίωσε ότι ανεξαρτήτως αποτελέσματος, θα υπάρξει συμφωνία και η Ελλάδα θα παραμείνει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. «Αν υπερισχύσει το “ΟΧΙ”, εγώ την επόμενη μέρα θα είμαι στις Βρυξέλλες και θα υπογραφεί συμφωνία» δήλωσε ο Αλέξης Τσίπρας. Είχε προηγηθεί διαρροή από το γερμανικό κοινοβούλιο, σύμφωνα με την οποία, ο – εκ των σκληρότερων Ευρωπαίων – Βόλφγκανγκ Σόιμπλε είχε δηλώσει ότι «το ελληνικό “ΟΧΙ” δεν σημαίνει grexit».
Όταν τα media υποκαθιστούν τα κόμματα
Η έκδηλη υποστήριξη της πλευράς του «ΝΑΙ» από τα Μέσα είναι η μία πλευρά του «νομίσματος». Η άλλη οπτική είναι αυτή της θέσης που κατέλαβαν τα Μέσα, τόσο στον πολιτικό χώρο, όσο και στα «μάτια» του κοινού τους.
Τα σχόλια που κάνουν οι αναγνώστες των ιστοσελίδων οδήγησαν τον συντάκτη[xxxix] μίας εξ αυτών να συμπεράνει ότι «ο κόσμος σχολίαζε την ιστοσελίδα και απευθυνόταν στη Νέα Δημοκρατία» ταυτίζοντας την ενημερωτική ιστοσελίδα με την αξιωματική αντιπολίτευση.
«Δεν είναι ότι κομματικοποιήθηκαν τα Μέσα, είναι ότι υποκατέστησαν τα κόμματα» παρατηρεί ο Γ. Πλειός[xl] και εξηγεί ότι αυτό είναι φαινόμενο το οποίο συναντάται σε χώρες που σε περιόδους κρίσης «ζουν σε μια κοινωνικοοικονομική και πολιτική μετάβαση, ενώ ταυτόχρονα τα κόμματα έχουν εξασθενίσει».
Η πολιτική παρέμβαση που επιχειρήθηκε, οδήγησε, σύμφωνα με τον αρχισυντάκτη του δελτίου[xli], «στην πλήρη απαξίωση των συστημικών μέσων ενημέρωσης και της δημοσιογραφίας».
Τη διαφωνία του εκφράζει ο Νίκος Τσούτσιας, υπεύθυνος του γραφείου Τύπου της Νέας Δημοκρατίας στη Βουλή και στενός συνεργάτης του Αντώνη Σαμαρά από το 2009 μέχρι τον Ιανουάριο του 2015, ο οποίος παρατηρεί ότι «κανένας δεν ασχολήθηκε με την ουσία του δημοψηφίσματος», ενώ για το χειρισμό της υπόθεσης από τα media δηλώνει ότι «πέρα από τη συνηθισμένη υπερβολή, δεν έγινε τίποτα το ιδιαίτερο την εβδομάδα του δημοψηφίσματος»[xlii]. Αντιθέτως, σημειώνει, «το ηλεκτρονικό μιντιακό σύστημα άγετο και εφέρετο πίσω από τις επιλογές της κυβερνήσεως». Με άλλα λόγια, «ο Αλέξης Τσίπρας έκανε προπαγάνδα ότι “δίνει μεγάλη μάχη για το grexit” και τα media – ως όφειλαν – την αναπαρήγαγαν». Το αποτέλεσμα ήταν «μία επιτυχημένη επικοινωνιακά καμπάνια».
«Συνήθως, η προπαγάνδα, είναι κρατική, ενώ αυτή τη φορά, ήταν προπαγάνδα κατά μιας απόφασης που είχε λάβει η κυβέρνηση», παρατηρεί ο αρχισυντάκτης του δελτίου[xliii], θέτοντας ένα από τα ερωτήματα που απασχολούν την παρούσα έρευνα, δηλαδή ποιος μπορεί να είναι ο «ενορχηστρωτής» μιας τέτοιας κατάστασης και κατά πόσο μπορούν τα Μέσα να είναι ανεξάρτητα από την εξουσία του;
Όταν «ο δανεισμός των Μέσων προέρχεται από τις τράπεζες κι ακολουθούν άλλες χιλιάδες επιχειρήσεις να νοιάζονται για το “αγαθό” της ενημέρωσης, για να στηρίζουν αυτό που μπορεί να διαπλέκεται σε επίπεδο συμφερόντων, το σύστημα είναι αλληλένδετο», απαντά ο παρουσιαστής του δελτίου[xliv].
Τι χρωστά το 61,31% στα media;
Μήνες μετά τη διενέργεια του δημοψηφίσματος, ο Νίκος Τσούτσιας[xlv] δηλώνει για τις ανάγκες αυτής της έρευνας ότι, «ποτέ δεν έγινε δημοψήφισμα στην Ελλάδα» και επιχειρηματολογώντας, σημειώνει ότι «το διακύβευμα μεταφέρθηκε από ένα υποτιθέμενο δημοψήφισμα σε μια πραγματική πολιτική μάχη», με την κυβέρνηση να προσπαθεί να ηγεμονεύσει σε βάρος της αντιπολίτευσης, ενώ επικαλούμενος το τρίτο μνημόνιο που υπέγραψε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ, τονίζει ότι αυτό «φάνηκε κι εκ του αποτελέσματος».
Ο Λευτέρης Κρέτσος[xlvi], στον αντίποδα, επαναλαμβάνει τη σύγκριση που προτείνει ο Αλέξης Τσίπρας ανάμεσα στη συμφωνία που καταψηφίστηκε στις 5 Ιουλίου και σε αυτήν που υπεγράφη στις 12 του ίδιου μήνα, παραδεχόμενος ότι «δεν μπορέσαμε να νικήσουμε εντελώς τη μάχη της λιτότητας» αλλά «τα βάλαμε με τις παγκόσμιες χρηματαγορές, σε μια Ευρώπη που είχε μόνο μία κυβέρνηση Αριστεράς και ενάντια σε αυτό το μοντέλο κερδίσαμε αρκετά. Δεν κερδίσαμε όλα όσα θα θέλαμε, αλλά είμαστε εδώ και συνεχίζουμε. Δεν εγκαταλείψαμε τη μάχη».
Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος αποδέχτηκε πλήθος ερμηνειών με κυρίαρχη αυτή που δόθηκε και από τον Αλέξη Τσίπρα, ότι «ο κόσμος είπε ένα “γαμώτο” σε όλα όσα συνέβησαν τα τελευταία 40 χρόνια».
Η κοινή γνώμη κατά την προεκλογική περίοδο εκφράστηκε κυρίως μέσω των διαδηλώσεων, οι οποίες γίνονταν καθημερινά, τόσο από τους υπέρμαχους του «ΝΑΙ», όσο και από αυτούς του «ΟΧΙ» και οι οποίες κορυφώθηκαν την Παρασκευή 3 Ιουλίου. Εκείνη τη μέρα χιλιάδες κόσμου υποστήριξαν την πρωτοβουλία της κίνησης «Μένουμε Ευρώπη» για τη συγκέντρωση στο Καλλιμάρμαρο Στάδιο της Αθήνας. Την ίδια ώρα το πλήθος που κατέκλυζε το Σύνταγμα για να πάρει μέρος στη συγκέντρωση υπέρ του «ΟΧΙ», στην οποία καλούσε ο ΣΥΡΙΖΑ, ξεπερνούσε τις προσδοκίες των διοργανωτών.
Στο σύντομο χαιρετισμό που απεύθυνε από το βήμα της συγκέντρωσης ο πρωθυπουργός έκανε λόγο για «κρεσέντο τρομοκρατίας και τρομολαγνείας» για να ακούσει δεκάδες χιλιάδες κόσμου από κάτω να φωνάζουν ρυθμικά «αλήτες, ρουφιάνοι, δημοσιογράφοι».
«Αυτό το “ΟΧΙ” δεν ήταν “ΟΧΙ” στην Ευρώπη, δεν ήταν “ΟΧΙ” μόνο στα υπόλοιπα κόμματα και υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ, δεν ήταν “ΟΧΙ” ή “ΝΑΙ” μόνο στη συμφωνία, αλλά ήταν ένα “ΟΧΙ” σε ό,τι με θυμώνει» εκτιμά ο παρουσιαστής του δελτίου[xlix] και συμπληρώνει ότι και τα media μπορεί να θύμωσαν τον κόσμο «ως μέρος και αιτία του προβλήματος, στο κομμάτι που τους αναλογεί».
Ο Γ. Πλειός[l] σχολιάζει ως «πολύ μεγάλη τη δόση της προπαγάνδας» με αποτέλεσμα «τη δημιουργία του boomerang effect», την αντίθετη δηλαδή αντίδραση από την επιδιωκόμενη, συμπληρώνοντας ότι «αυτό έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος».
«Η προπαγάνδα ήταν τόσο απροκάλυπτη που ο κόσμος αντέδρασε» διαπιστώνει ο ένας συντάκτης ιστοσελίδας[li], ενώ ο δεύτερος[lii] σημειώνει ότι «ο κόσμος αντέδρασε γιατί θεώρησε ότι τον περνάνε για ηλίθιο».
Δεν είναι απλώς η δεοντολογία που έκανε τον παρουσιαστή[liii] να διαφωνήσει με τον τρόπο κάλυψης του δημοψηφίσματος, αλλά «σε μια εποχή τέτοιας ροής πληροφοριών, το να αποκρύψεις κάτι είναι ανόητο», αφού «ό,τι συμβαίνει το μαθαίνει ο κόσμος ούτως ή άλλως».
Σε κάθε περίπτωση κι όποια ερμηνεία αν προσδώσει κανείς στο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, ο τρόπος κάλυψης της περιόδου από τα Μέσα, όπως προκύπτει από την παρούσα έρευνα, επιβεβαιώνει την έλλειψη αξιοπιστίας που τους καταλογίζει το κοινό τους, το οποίο τους γύρισε την πλάτη.
«Ο Τύπος, βαδίζοντας χέρι χέρι με την πολιτική, εγκαταλείπει το δημόσιο συμφέρον και προσαρμόζεται σε ένα θεραπευτικό είδος δημοσιογραφίας μεριμνώντας για τη φροντίδα πελατών κι όχι πολιτών» παρατηρεί ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας. Είναι μια παρατήρηση που θα μπορούσαν να λάβουν υπόψη τους οι δημοσιογράφοι και οι εμπλεκόμενοι με τα Μέσα φορείς, κοιτάζοντας την επόμενη μέρα.
* Η Μαρίνα Σπύρου είναι απόφοιτος του τμήματος Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Εργάζεται ως freelance δημοσιογράφος, με έδρα την Αθήνα
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 8-9 του περιοδικού «Δημοσιογραφία»
[1] ΣΕΤΕ (Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Ελλάδος), ΓΣΕΒΕΕ (Γενική Συνομοσπονδία Επαγγελματιών Βιοτεχνών Εμπόρων Ελλάδας), ΕΣΕΕ (Ελληνική Συνομοσπονδία Εμπορίου και Επιχειρηματικότητας), ΣΕΒ (Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών), ΠΑΣΕΓΕΣ (Πανελλήνια Συνομοσπονδία Ενώσεων Αγροτικών Συνεταιρισμών), ΚΕΔΕ (Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδος). Tέλος η ΓΣΕΕ (Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος) μετά από απόφαση του ΔΣ της ζήτησε την απόσυρση του δημοψηφίσματος.[2] Το ΕΣΡ είναι ανεξάρτητο όργανο υπεύθυνο, μεταξύ άλλων, για τον έλεγχο του περιεχομένου αποκλειστικά των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών. Περισσότερα για τις αρμοδιότητες του ΕΣΡ στον ιστότοπο: http://www.esr.gr/)
[3] «Δόκιμα μέλη μπορούν να εγγραφούν, με αιτιολογημένη απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου που λαμβάνεται με απόλυτη πλειοψηφία, αυτοί που έχουν ως κύριο επάγγελμα τη δημοσιογραφία και εργάζονται ως συντάκτες σε ημερήσιες πολιτικές, οικονομικές και αθλητικές εφημερίδες Αθηνών, το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων και τα γραφεία των Αθηνών των ημερησίων εφημερίδων Θεσσαλονίκης (στους οποίους περιλαμβάνονται και οι έμμισθοι διορθωτές, γελοιογράφοι και σκιτσογράφοι), για τη συγκέντρωση, τη διαμόρφωση και την παρουσίαση της ύλης που δημοσιεύεται στις εφημερίδες κτλ. Επίσης, εγγράφονται ως δόκιμα μέλη, εκείνοι που, ως κύριο επάγγελμα, παρέχουν δημοσιογραφική εργασία, δηλαδή συγκεντρώνουν και διαμορφώνουν τη δημοσιογραφική ύλη στους τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς». Από το καταστατικό της ΕΣΗΕΑ, Άρθρο 5, παρ.2 [Διαθέσιμο στο: http://www.esiea.gr/katastatiko/eggrafi-melon/]
[4] Η εισαγγελική εξέταση βρισκόταν σε εξέλιξη όσο διεξαγόταν η έρευνα (Αύγουστος – Οκτώβριος 2015).
[x] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 12 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xi] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 10 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xiii] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xiv] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xv] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 12 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xvi] Πλειός, Γ. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 15 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xvii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 1 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xviii] Κρέτσος, Λ. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 9 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xix] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xx] Πλειός, ό.π.
[xxi] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxii] Χριστοδουλίδου, Π. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 27 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xxiii] ό.π.
[xxiv] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxv] Χριστοδουλίδου, ό.π.
[xxvi]Καταγγελλόμενο μέλος της ΕΣΗΕΑ, 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 1 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xxvii] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xxviii] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xxx] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xxxi] Αρχισυντάκτης ενημερωτικής εκπομπής, ό.π.
[xxxii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxxiii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xxxiv] Βελισσαρίδης, Α. 2015, Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 28 Σεπτεμβρίου, Αθήνα.
[xxxv] ό.π.
[xxxix] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 12 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[xl] Πλειός, ό.π.
[xli] Αρχισυντάκτης δελτίου, ειδήσεων, ό.π.
[xlii] Τσούτσιας, N. 2015. Συνέντευξη στη Μ. Σπύρου. 3 Οκτωβρίου, Αθήνα.
[xliii] Αρχισυντάκτης δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[xliv] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π
[xlv] Τσούτσιας, ό.π.
[xlvi] Κρέτσος, ό.π.
[xlix] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
[l]Πλειός, ό.π.
[li] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 12 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[lii] Συντάκτης ενημερωτικής ιστοσελίδας, 10 Σεπτεμβρίου, ό.π.
[liii] Παρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, ό.π.
https://dimosiografia.com/dimopsifisma-ellinika-mesa-enhmerwshs/
