ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΕΥΡΥΒΙΑΔΗ
“Θα με κρεμάσετε”, είπε γυρίζοντας σ’ εμένα, “εσύ ήρθες από την Άγκυρα για να με κρεμάσεις;”
Κοιταχτήκαμε. Πρώτη φορά ερχόμουν πρόσωπο με πρόσωπο με ένα άνθρωπο που επρόκειτο να εκτελεστεί.
Με κοίταξε με ένα περιπαικτικό θλιμμένο ύφος.
Μπήκαμε στο τμήμα. Ήρθε ο εισαγγελέας. Τον ρώτησε αν ήθελε να κάνει ναμάζι (προσευχή). Δεν θέλησε. Τον ρωτήσαμε την τελευταία του επιθυμία.
“Έχω σαράντα λίρες” είπε, “δώστε τις στο γιό μου.”
“Έχω σαράντα λίρες” είπε, “δώστε τις στο γιό μου.”
Εκείνη την ώρα εκτελούνταν έξω στην πλατεία ο Φιντίκ Χαζίφ. Το σκοινί έσπασε δύο φορές. Στάθηκα μπροστά στο παράθυρο για να μη βλέπει ο Σεγίτ Ριζά.
Ο Φιντίκ Χαζίφ εκτελέστηκε. Βγάλαμε τότε το Σεγίτ Ριζά στην πλατεία. Έκανε κρύο και ήταν ερημιά. Ο Σεγίτ Ριζά όμως μίλησε στην ερημιά, στο κενό της πλατείας λες και ήταν γεμάτη κόσμο.
“Εβλάντι Κερμπελάχιγ. Μπιχατάγιχ. (Είμαστε τέκνα του Θεού. Είμαστε αναμάρτητοι.) Είναι ντροπή. Είναι απάνθρωπο. Είναι έγκλημα”
Ανατρίχιασα. Ύστερα, ο ηλικιωμένος αυτός άνθρωπος περπάτησε με σταθερό βήμα. Έσπρωξε στην άκρη τον Τσιγγάνο (τον πληρωμένο δήμιο). Ανέβηκε στο σκαμνί. Πέρασε το σκοινί στο λαιμό του και μετά κλώτσησε το σκαμνί – αυτοεκτελέστηκε.
Είναι δύσκολο να λυπηθεί κανείς για το μοιραίο τέλος ενός ανθρώπου που υπήρξε τόσο σκληρός ώστε να σκοτώσει ένα νέο αξιωματικό στην ηλικία του γιού του. Δεν μπορούσα όμως να μην αναγνωρίσω το θάρρος του γέρου. Ήμουν αναστατωμένος. Είπα στο διευθυντή της ασφάλειας ότι κρυώνω και θα πάω στο ξενοδοχείο.
Την ώρα που εκτελείτο Σεγίτ Ριζά από μακριά ερχόταν η φωνή του γιού του: “Λυπηθείτε με. Λυπηθείτε τα νιάτα μου. Μη με σκοτώνετε!”
- Το παραπάνω κείμενο είναι η αυτούσια αφήγηση του Ιχσάν Σαμπρί Τσαγλαγιαγκίλ, Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας, 1965-71. (Προέρχεται από τα απομνημονεύματά του, “Οι Αναμνήσεις μου” (Αnilarim-όπως υπαγορεύθηκαν στον Τανζού Τζιλίχογλου), Αθήνα: Εκδόσεις Ποταμός, 2001).
Βρισκόμαστε στο έτος 1937 (12η Σεπτεμβρίου). Ο νεαρός τότε Ισχάν Τσανγλαγιαγκίλ (ΙΤ) μόλις είχε μετατεθεί στην Άγκυρα από τη Μαλάτια , όπου υπηρετούσε ως διευθυντής της Γενικής Ασφάλειας. Μαζί με τον Νομάρχη της Μαλάτιας, ο ΙΤ πήραν εντολή από την Άγκυρα να μεταβούν στην κουρδική επαρχία Ντερσίμ για να επιβλέψουν την δίκη και την εκτέλεση 72 περίπου Κούρδων που κατηγορούνταν πως συνέχιζαν την επανάσταση του Ντερσίμ, ανατινάζοντας μια γέφυρα και σκοτώνοντας, μετά από επιδρομή, ένα Τούρκο αξιωματικό.
Επικεφαλής της εξέγερσης ήταν ο 78 ετών Κούρδος Αλεβίτης Σεγίτ Ριζά που θεωρείτο πως είχε καταγωγή από το γένος του Μωάμεθ. Η εξέγερση του Ντερσίμ, που άρχισε το 1935, ήταν το αποκορύφωμα κουρδικών εξεγέρσεων που άρχισαν το 1925 ενάντια στις συστηματικές βίαιες προσπάθειες του κεμαλικού κράτους να εκτουρκίσει και να εκσουννίσει του αλεβίτες Κούρδους του Ντερσίμ.
- Όταν θα τερματιστεί το 1938, 40 τουλάχιστον χιλιάδες Κούρδοι (ο αριθμός μπορεί να είναι μέχρι και 80) θα είναι νεκροί, χιλιάδες αγνοούμενοι και χιλιάδες βίαια εκτοπισθέντες. Κατά μαρτυρία του ΙΤ, που επιβεβαιώνεται από βρετανικά έγγραφα, οι Τούρκοι βομβάρδισαν ανηλεώς την περιοχή χρησιμοποιώντας και χημικά αέρια, αντιγράφοντας τις αιμοσταγείς μεθόδους του Μουσολίνι, που το 1935 είχε εισβάλει στην Αιθιοπία.
Αφορμή για τα γεγονότα του 1937-38 ήταν η καταστροφή μια γέφυρας από τους μαχητές του Ριζά ώστε να μην έχει πρόσβαση το κράτος στην κουρδική περιοχή. Όταν οι συγκρούσεις γενικεύθηκαν, ο Ριζά έστειλε τον γιό του στο Στρατηγό της περιοχής για διαπραγματεύσεις. Του τον επέστρεψαν νεκρό. Αυτός αντεπιτέθηκε, πήρε ομήρους και ζητούσε τους δολοφόνους του γιού του. Στις αψιμαχίες σκοτώθηκε ένα Τούρκος αξιωματικός.
Τελικά ο Ριζά παραδόθηκε με 72 άλλους και όλοι παρεπέφθηκαν σε δίκη. Όμως στο μεσοδιάστημα χτίστηκε νέα γέφυρα που θα εγκαινίαζε ο ηγέτης της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ. Τα εγκαίνια προγραμματίσθηκαν ημέρα Τρίτη. Και τότε στήθηκε ένας ολόκληρος μηχανισμός από την Άγκυρα ώστε να ολοκληρωθεί η δίκη το Σαββατοκύριακο και να γίνουν οι εκτελέσεις προτού πάει ο Κεμάλ, διότι 5 περίπου χιλιάδες κούρδοι ντυμένοι στα λευκά (σύμβολο αθωότητας) θα παρακαλούσαν τον Κεμάλ για χάρη. Και αυτό θα έπρεπε να αποφευχθεί αφού θα έφερνε σε δύσκολη θέση τον Τούρκο ηγέτη.
- Και έτσι οργανώθηκε η αποστολή εκτέλεσης. Όμως μεσολαβούσε Σαββατοκύριακο και το δικαστήριο δεν μπορούσε να λειτουργήσει. Και ο ΙΤ περιγράφει πως ξεπεράστηκε το “γραφειοκρατικό” αυτό εμπόδιο με λεπτομέρειες που σοκάρουν και αφήνουν άναυδο όποιον διαβάζει την αφήγηση του ΙΤ και μελλοντικού Υπουργού Εξωτερικών και (Αναπληρωτή ) Προέδρου του κεμαλικού κράτους.
Η οικονομία του χώρου δεν μου επιτρέπει να παραθέσω όλες τις λεπτομέρειες. Είναι αρκετό να λεχθεί πως για να προλάβουν την ολοκλήρωση της δίκης και τις εκτελέσεις, όλα άρχισαν μετά τα μεσάνυχτα της Κυριακής. Και επειδή η ηλεκτρική παροχή διακόπτονταν κεντρικά το βράδυ και δεν υπήρχε φως, η δίκη έγινε με προβολείς των αυτοκινήτων. Επιπλέον επειδή η κεμαλική νομοθεσία δεν επέτρεπε εκτελέσεις ηλικιωμένων, η ηλικία του Ριζά αλλάχθηκε. Έγινε 54 στα πρακτικά της δίκης.
Τελικά κατά τον ΙΤ, επτά άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο μεταξύ των οποίων και ένας γιος του Ριζά. Άλλες πηγές λένε πως εκτελέστηκαν 11 ή 12. Μέχρι σήμερα οι συγγενείς τους αναζητούν τους τάφους τους. Κυρίως του Ριζά.
- Όταν την Τρίτη έγιναν τα εγκαίνια της γέφυρας, – με τους 5 χιλιάδες λευκοντυμένους Κούρδους αμίλητους- ο Κεμάλ επέπληξε τον ΙΤ πως δεν έκανε καλά τη δουλειά του διότι κυκλοφόρησε μια φωτογραφία του Ρίζα στην αγχόνη. Του παράγγειλε να βρεί και να καταστρέψει όλες τις φωτογραφίες και τα αρνητικά. Ο ΙΤ κράτησε δυο φωτογραφίες. Μια για το αρχείο του και μια που έδωσε στον Κεμάλ.
Και κάτι τελευταίο. Από άλλες πηγές μαθαίνουμε πως ο ίδιος ο Κεμάλ είχε δώσει διαταγή να ξεριζωθεί το “κουρδικό κακό” στη ρίζα του. Εντολοδόχοι του υπήρξαν ο γνωστός Ινονού και ο Στρατηγός Μπαγιάρ, αργότερα Πρόεδρος της Τουρκίας επί Μεντερές. Έτσι προέκυψαν οι γενοκτονικές σφαγές στο Ντερσίμ το 1937-38, με την εκτέλεση του Σεγίτ Ριζά και τον ρόλο του ΙΤ να υπογραμμίζουν τις γνωστές πλέον μεθοδεύσεις του τουρκικού κράτους. Μάλιστα ο ΙΤ μας αφηγείται και τούτο : δεν αποκάλυψε, λέει, στον Κεμάλ τις μεθοδεύσεις που προηγήθηκαν των εκτελέσεων διότι ήταν γνωστές οι ευαισθησίες του Τούρκου ηγέτη. Ο “Ατατούρκ”, γράφει, “ήταν δημοκρατικός άνθρωπος κα του άρεσαν οι δημοκρατικές διαδικασίες” .
