Ένας από τους μεγάλους Έλληνες του Εύξεινου Πόντου και ξεχασμένος λες πια ευεργέτης του έθνους, ο Μαρασλής συνέδεσε τη ζωή του με την ίδια την ιστορία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, χτίζοντας πολλά και σημαντικά έργα του νεοσύστατου μορφώματος.
Ένα από τα παιδιά της Ελλάδας που διέπρεψαν στη διασπορά, η συμβολή του Μαρασλή στον απόδημο ελληνισμό της Ρωσίας υπήρξε καθοριστική, καθώς ως δήμαρχος Οδησσού μεταμόρφωσε την πόλη και την κατέστησε σωστό στολίδι της Ευρώπης.
Η κοινωνική διάσταση του έργου του μαικήνα παραμένει μέχρι και σήμερα ανεκτίμητη τόσο στην Οδησσό όσο και τον ελλαδικό χώρο, αφού ο Μαρασλής υπήρξε η κινητήρια δύναμη της ελληνικής παροικίας στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Στο πατρικό του εξάλλου στην Οδησσό συναντήθηκαν οι Φιλικοί και ίδρυσαν την εταιρεία που θα έσπερνε τον σπόρο του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα!
Γιος μεγαλέμπορου από τη Φιλιππούπολη, ο Μαρασλής επέκτεινε την πατρική περιουσία, βάζοντας τη κατόπιν στην υπηρεσία του υπόδουλου αρχικά ελληνισμού και κατόπιν του νεοσύστατου κράτους.
Στην ακάματη δραστηριότητά του χρωστά η Οδησσός τα μεγαλύτερα δημοτικά της έργα, όπως ο ηλεκτροφωτισμός, οι τροχιόδρομοι, το δημοτικό θέατρο, τα υδραγωγεία, τα νοσοκομεία κ.λπ., την ίδια στιγμή που ο Μαρασλής προίκισε το νεοελληνικό κράτος με πληθώρα έργων και χρηματικών δωρεών…
Πρώτα χρόνια
Ο Γρηγόριος Γρηγορίου Μαρασλής γεννιέται στις 25 Ιουλίου 1831 στην Οδησσό ως το τελευταίο από τα δύο παιδιά μιας μεγαλοαστικής ελληνικής οικογένειας (τα άλλα παιδιά των Μαρασλήδων δεν επιβίωσαν, εκτός από την κατά 13 χρόνια μεγαλύτερη αδερφή του, Ευρυδίκη). Ο μεγαλέμπορος πατέρας του, με καταγωγή από τη Φιλιππούπολη της Ανατολικής Θράκης, όταν δεν ανέπτυσσε σημαντική οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή, ασχολούνταν με τα της ελληνικής παροικίας της πόλης, διατελώντας έφορος της Γραικικής Κοινότητος Οδησσού, την ίδια στιγμή που ανέπτυξε και εξέχουσα φιλανθρωπική δραστηριότητα (ιδρύοντας την Ελληνεμπορική Σχολή της Οδησσού).
Ο πατέρας Μαρασλής βοήθησε κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 τριακόσιες περίπου ελληνικές οικογένειες, οι οποίες βρήκαν καταφύγιο στην Οδησσό μετά την αποτυχία του απελευθερωτικού κινήματος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Και κάτι ακόμα: ως ένθερμος πατριώτης αλλά και αξιοσέβαστος επιχειρηματίας υπεράνω υποψίας, ο Μαρασλής έθεσε το σπίτι του στη διάθεση της Φιλικής Εταιρείας, ώστε να γίνονται εκεί οι παράνομες συγκεντρώσεις των πρώτων Φιλικών (και ο ίδιος ήταν ένα από τα πρώτα της μέλη). Αυτός ήταν επίσης που παρέλαβε ως έφορος της ελληνικής κοινότητας Οδησσού το λείψανο του οικουμενικού πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ από τον κεφαλλονίτη πλοίαρχο Ιωάννη Σκλάβο και φρόντισε για την ταφή του. Ως αναγνώριση της συμβολής του στην ελληνική εθνεγερσία, το ελληνικό κράτος τού απένειμε τον Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος το 1844.
Μέσα στο φιλελεύθερο και φωτισμένο αυτό κλίμα μεγαλώνει ο Γρηγόρης και παρακολουθεί μαθήματα σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια (όπως στην Ελληνεμπορική Σχολή της Οδησσού), λαμβάνοντας την ανώτερη μόρφωση του καιρού του. Μετά το σχολείο θα βρεθεί στο Νομικό Τμήμα του Λυκείου Ρισελιέ της Οδησσού, από το οποίο αποφοίτησε το 1850 με τον 12ο βαθμό της 14βαθμιαίας κλίμακας των δημοσίων υπαλλήλων της Ρωσικής Αυτοκρατορίας…
Κρατική και δημοτική διοίκηση
Ολοκληρώνοντας τις σπουδές του, αναλαμβάνει αμέσως κρατικά αξιώματα, καταλήγοντας έπειτα από πολλά χρόνια να στη δημόσια ζωή να ανέλθει μέχρι τον 4ο βαθμό της δημοσιοϋπαλληλικής ιεραρχίας. Φτάνοντας στον βαθμό του τακτικού κρατικού συμβούλου, αποκτά το δικαίωμα τόσο για τίτλο ευγενείας (Ιούνιος 1875) όσο και δικό του οικόσημο (αρχές του 1876). Ο «τιτλούχος σύμβουλος» του ρωσικού κράτους αποσπάστηκε τον Ιανουάριο του 1856 και μετατέθηκε στην Αγία Πετρούπολη, ενώ τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς του απονεμήθηκε κρατικός βαθμός αντίστοιχος του ταγματάρχη στη στρατιωτική ηγεσία.
Ο Μαρασλής, πνεύμα περιπετειώδες, ταξίδεψε εκτεταμένα μεταξύ 1855-1857 και βρέθηκε δύο φορές στο Παρίσι για σπουδές, αν και φάνηκε να τον κερδίζει η μποέμικη ζωή της γαλλικής πρωτεύουσας. Επέστρεφε βέβαια συχνά-πυκνά στη δημόσια διοίκηση της Οδησσού, αν και παραιτήθηκε οριστικά τον Ιούλιο του 1866 για οικογενειακούς λόγους: ο πατέρας πεθαίνει και ο ίδιος αναγκάζεται να κρατήσει το τιμόνι της οικονομικής αυτοκρατορίας των Μαρασλήδων.
Την ώρα που επέκτεινε ακόμα περισσότερο τις επιχειρηματικές δράσεις του πατέρα του, επέστρεψε για άλλη μια φορά στη δημόσια διοίκηση τον Μάιο του 1869, όταν εκλέχθηκε επίτιμος ειρηνοδίκης Ιασίου. Από το 1875 ήταν όπως είπαμε και επισήμως αριστοκράτης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας αλλά και επίτιμος ειρηνοδίκης της Οδησσού.
Παρά το γεγονός ότι έχουμε πλήρες χρονικό των κρατικών αξιωμάτων που ανέλαβε μεταξύ 1850-1878, όταν εκλέχτηκε δήμαρχος Οδησσού δηλαδή, οι βιογραφικές του πληροφορίες είναι φτωχές. Γνωρίζουμε πάντως ότι ο ανώτερος υπάλληλος του δήμου Οδησσού αντικαθιστούσε τον δήμαρχο της πόλης κατά την απουσία του, την ίδια στιγμή που πρωτοστατούσε πάντα στις επιχειρήσεις που κληρονόμησε από τον πατέρα του. Η καριέρα του στη δημόσια διοίκηση δεν θα είχε άλλο επιστέγασμα από την εκλογή του στη θέση του δημάρχου Οδησσού στις 20 Σεπτεμβρίου 1878, αξίωμα στο οποίο παρέμεινε για 4 συναπτές τετραετίες (τον Σεπτέμβριο του 1893 γιορτάστηκε η συμπλήρωση των δεκαπέντε χρόνων του στο δημαρχιακό αξίωμα)!
Από την πρώτη στιγμή που αναλαμβάνει το ύπατο δημοτικό αξίωμα, ο Μαρασλής μετατρέπει την Οδησσό σε ένα απέραντο εργοτάξιο (πλήθος ρωσικών και ελληνικών πηγών το προσυπογράφουν αυτό). Εργοτάξιο όμως όχι μόνο υλικής, αλλά και πνευματικής δημιουργίας. Επί δημαρχίας Μαρασλή, η Οδησσός αλλάζει δραστικά πρόσωπο και πλέον μπορεί να συγκριθεί με τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης. Σχολεία, βιβλιοθήκες, μουσεία, τεχνουργεία, θέατρα, ηλεκτρικοί σταθμοί, νοσοκομεία, γηροκομεία, υδραγωγεία και πολλά άλλα ευαγή ιδρύματα ανεγείρονται επί των ημερών του, με τα κονδύλια για πολλά μάλιστα εξ αυτών να βγαίνουν από την προσωπική του τσέπη!
Κατά τη διάρκεια της θητείας του, ο Μαρασλής τακτοποίησε αλλά και βελτίωσε τα οικονομικά της πόλης, επιβάλλοντας δικαιότερο φόρο στα ακίνητα και τα αγροτεμάχια του δήμου και εξασφαλίζοντας έτσι το 30% των εσόδων του προϋπολογισμού. Ταυτοχρόνως, εκσυγχρόνισε τις υποδομές, βελτίωσε τις συνθήκες διαβίωσης μέσω εκτεταμένου δικτύου ύδρευσης και αποχέτευσης, ηλεκτροδότησε την πόλη, εξόπλισε τα σφαγεία και λειτούργησε ιππήλατο τραμ. Το μεγαλύτερο τμήμα του οδικού δικτύου επιστρώθηκε με πέτρα, κατασκευάστηκε το νέο Θέατρο της Οδησσού, ενώ ανεγέρθηκαν περισσότερα από δέκα σχολεία αλλά και υδραγωγείο. Όταν αποχώρησε από τη θέση του δημάρχου το 1895, η Οδησσός ήταν μια εντελώς διαφορετική πόλη! Παράμεινε πάντως δημοτικός σύμβουλος, ενώ το 1904 ανακηρύχθηκε όπως είπαμε επίτιμος ειρηνοδίκης της Οδησσού.
Ο Μαρασλής έλαβε ειδική μέριμνα για την υγεία των πολιτών της Οδησσού, εγκαινιάζοντας το 1886 το «Μικροβιολογείον», το πρώτο πειραματικό μικροβιολογικό εργαστήριο της πόλης (το 1894 εκσυγχρόνισε τις δομές του αναλαμβάνοντας πλήρως τη δαπάνη για την κατασκευή νέου κτιρίου για το εργαστήριο). Δικές του δωρεές ήταν τα κτίρια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Ιστορίας και Αρχαιοτήτων, οι ναοί του Γρηγορίου Θεολόγου και της Μάρτυρος Ζωής, το Μουσείο Καλών Τεχνών, ο Βοτανικός Κήπος αλλά και το Δημοτικό Αναγνωστήριο. Επί των ημερών του, η Οδησσός εκσυγχρονίστηκε και μπήκε δυναμικά στον χάρτη με τις ωραιότερες πόλεις της Ευρώπης. Είναι χαρακτηριστικό πως η αντιπολίτευση στο δημοτικό συμβούλιο της Οδησσού τον κατηγορούσε ως εξής: «Όπερες ξέρετε να χτίζετε, κλινοσκεπάσματα για τα νοσοκομεία δεν ξέρετε να αγοράζετε»!
Με περίσσια γαλαντομία και προσωπικό μόχθο, ο Μαρασλής άλλαξε τη μοίρα της Οδησσού και έβαλε το μεγάλο λιθάρι στην εξέλιξη της πόλης. Πέρα από το γεγονός ότι όλα σχεδόν τα δημοτικά έργα έφεραν την οικονομική συμμετοχή του δημάρχου, ο ίδιος δεν πήρε ποτέ ούτε ρούβλι ως αποζημίωση για τα καθήκοντά του, δωρίζοντας το σύνολο της αμοιβής του στα δημοτικά ταμεία. Οι πολίτες της Οδησσού τον τίμησαν εκτεταμένα για το φιλανθρωπικό έργο αλλά και το δημαρχιακό του όραμα, με την κεντρικότερη λεωφόρο της πόλης να παίρνει το όνομά του (αλλά και με πλήθος επετειακών εκδηλώσεων προς τιμήν του).
Όσο για την προσφορά του στο ρωσικό έθνος, τιμήθηκε με πολλά παράσημα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ αυτών και ο τίτλος του αυτοκρατορικού συμβούλου, γι’ αυτό και οι ελληνικές πηγές της εποχής τον αποκαλούσαν «η αυτού εξοχότης». Το πλούσιο φιλανθρωπικό έργο του Μαρασλή δεν είχε προηγούμενο και απλώθηκε κυριολεκτικά στα πάντα. Χαρακτηριστικό είναι εδώ ότι ήδη από το 1853 είχε προσφέρει παχυλότατα ποσά για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης των φυλακισμένων αλλά και για την άμεση αποφυλάκιση φτωχών οφειλετών του ρωσικού Δημοσίου.
Ο ίδιος, λάτρης της επιστήμης και των τεχνών αλλά και ταγμένος βιβλιόφιλος, αφιέρωσε τη ζωή του στην προαγωγή της τέχνης και των γραμμάτων, καθώς πίστευε ότι η πνευματική αφύπνιση θα ερχόταν μόνο μέσα από μεγάλα κοινωφελή έργα. Μέσω των εκδοτικών οργανισμών που ίδρυσε και υποστήριξε καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του, όπως η περίφημη Μαράσλειος Βιβλιοθήκη, εκδόθηκαν σπουδαία έργα (είτε στο πρωτότυπο είτε σε μετάφραση) επιστημονικού, φιλολογικού και ιστορικού περιεχομένου, που συνέβαλαν τα μέγιστα στην πνευματική αφύπνιση του ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου.
Ειδική μνεία οφείλει να γίνει στις αγαθοεργίες του που στρεφόταν αποκλειστικά στην ελληνική παροικία της Οδησσού, όπως το γεγονός ότι πρόσφερε στην κοινότητα το σπίτι του πατέρα του, το «Σπίτι της Φιλικής Εταιρείας» (σήμερα στεγάζει παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού), έχτισε το Μαράσλειο Γηροκομείο, υποστήριξε τη λειτουργία του Ροδοκανάκειου Παρθεναγωγείου αλλά και του ελληνικού πτωχοκομείου, καθώς και δώρισε πλήθος χορηγιών στην ελληνική εκκλησιαστική κοινότητα.
Και βέβαια χρηματοδότησε την έκδοση σωρείας συγγραμμάτων ελλήνων συγγραφέων της ευρύτερης περιοχής. Γι’ αυτό και υπήρξε ισόβιος πρόεδρος της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητας της Οδησσού, παραμένοντας η πλέον προβεβλημένη προσωπικότητα του απόδημου ελληνισμού της πόλης…
Οι ευεργεσίες στην Ελλάδα
Η φιλανθρωπική δράση του Μαρασλή και το ιδιαίτερο μέλημά του για τον ελληνισμό, τόσο εντός των τειχών όσο και στη διασπορά, δεν περιορίστηκε στην Οδησσό αλλά εξαπλώθηκε και εκτός Ρωσίας. Ίδρυσε σχολεία, ορφανοτροφεία και κέντρα γνώσης στην Κωνσταντινούπολη, τη Φιλιππούπολη, αλλά και την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Κέρκυρα φυσικά.
Το Διδασκαλείο Αθηνών που χρηματοδότησε το 1905 ήταν το εκπαιδευτήριο που μορφώνονταν οι μελλοντικοί δάσκαλοι των δημοτικών σχολείων της Ελλάδας για πάμπολλα χρόνια (ονομάστηκε το 1952 σε Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία). Με δική του δαπάνη χτίστηκε το κτίριο όπου στεγάζεται το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο ενώ από δικές του πρωτοβουλίες (αλλά και χρηματοδότηση) ξεκίνησε το 1903 τις εργασίες της η Διεθνής Έκθεση Αθηνών (παραμένοντας ισόβιος πρόεδρός της).
Και πάλι από δική του δωρεά χτίστηκε η Μαράσλειος Εμπορική Σχολή Θεσσαλονίκης, την ίδια ώρα που πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Βιομηχανικής και Εμπορικής Ακαδημίας Αθηνών, τον πρόδρομο του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτή είναι βέβαια η γνωστή φιλανθρωπική του δράση, καθώς υπάρχουν πιθανότατα πολλές ακόμα δωρεές που δεν έχουν δει φως της δημοσιότητας αφού περιλαμβάνονται σε ανέκδοτες ακόμα αρχειακές μονάδες.
Για τη φιλανθρωπική του δράση τιμήθηκε με διακρίσεις από πλήθος κρατών, μεταξύ αυτών η Ρωσία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Γαλλία, η Σερβία και η Τουρκία, ενώ η χάρη του έφτασε μέχρι και το βασίλειο του Σιάμ!
Προσωπική ζωή και τελευταία χρόνια
Αθεράπευτα εργένης, είχε τη φήμη γυναικά και οι ψίθυροι έκαναν λόγο για αριστοκράτισσες που περνούσαν κρυφά την πόρτα της οικίας του, με τον ίδιο να στέλνει την προσωπική του άμαξα για τους σκοπούς αυτούς. Όλα άλλαξαν όταν γνώρισε την ηθοποιό Μαρία Φερντινάντοβα Κιτς σε ιδιωτική παράσταση στην έπαυλή του. Παρά την έκπληξη όσων τον γνώριζαν, ο Μαρασλής την παντρεύτηκε τελικά το 1903, όταν ο εθνικός ευεργέτης ήταν πια 71 ετών. Θα τους χώριζε ο θάνατος 4 χρόνια αργότερα.
Ο Μαρασλής πήγαινε συχνά και για πολλά χρόνια στη Νίκαια της Γαλλίας ώστε να υποβληθεί σε θεραπείες για την αρθρίτιδα και την ποδάγρα που τον ταλαιπωρούσαν. Το ταξίδι που πραγματοποίησε εκεί στις αρχές του 1907 έμελλε να είναι και το τελευταίο του, καθώς υπέστη ημιπληγία και στα τέλη Απριλίου επέστρεψε στην Οδησσό, αφήνοντας την τελευταία του πνοή λίγες μέρες αργότερα (1η Μαΐου 1907), «πιθανώς εκ συγκοπής της καρδίας».
Η κηδεία του έγινε στις 5 Μαΐου και ενταφιάστηκε στον περίβολο της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας στην Οδησσό «ύστερα από επίμονη παράκληση των αντιπροσώπων της Εκκλησίας και κατά την επιθυμία των συγγενών». Όσο για την τύχη της περιουσίας και της ίδιας του της συζύγου, μόνο αίσιες δεν ήταν: μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, το βιος του απαλλοτριώθηκε και η πάμπτωχη Φερντινάντοβα κατέφυγε στην Αθήνα, όπου με ενέργειες καθηγητών του Οικονομικού Πανεπιστήμιου της χορηγήθηκε ισόβια τιμητική σύνταξη.
Η είδηση του θανάτου του μεγάλου ευεργέτη συγκλόνισε τον ελληνισμό, καθώς η ανιδιοτελής δημόσια προσφορά του δεν είχε προηγούμενο…
